رواق توحیدخانه، یکی از قدیمی‌ترین رواق‌های حرم مطهر رضوی به شمار می‌آید که برپایه اسناد تاریخی آرشیو مدیریت اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی، قدمتی ۳۷۲ ساله دارد.
به گزارش اعتمادساز، کبری صدریان، کارشناس فهرست‌نویسی و طبقه‌بندی اسناد سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی اظهارداشت:250 سند تاریخی با محوریت رواق توحیدخانه در مجموعه اسناد مربوط به تشکیلات اداری آستان قدس، از دوره صفویه تاکنون، در آرشیو مدیریت اسناد و مطبوعات این سازمان نگهداری می‌شود.
وی ادامه داد: این اسناد روایتگر موضوعاتی همچون هزینه سوخت و روشنایی، تعمیرات، تدفین اموات، پرداخت حقوق و مواجب به کارکنان رواق توحیدخانه است.
صدریان گفت: تنها 2 سند از دوره صفویه مرتبط با رواق توحیدخانه در این مجموعه اسناد وجود دارد که هر دوی آنها نیز به انجام تعمیرات در این رواق اشاره دارد، اما در 38 سند دوره افشاریه علاوه بر موضوع تعمیر رواق، پرداخت مواجب حفاظ و فراش آن نیز به چشم می‌خورد.
وی افزود: بیشترین اسناد آستان قدس با محوریت رواق توحیدخانه متعلق به دوره قاجاریه با 148 سند است که پرداخت هزینه‌های سوخت و روشنایی، تدفین اموات و مواجب کارکنان را در بر می‌گیرد. سایر اسناد موجود نیز مربوط به دوره‌های پهلوی اول و دوم می‌شود که در اسناد حسابداری این آستان مقدس قابل بررسی است.
از سازنده رواق تا موقعیت کنونی آن
این کارشناس فهرست‌نویسی و طبقه‌بندی اسناد آستان قدس رضوی درباره قدمت و پیشینه ساخت رواق توحیدخانه نیز بیان کرد: ساخت این بنا را به ملا محسن فیض کاشانی فیلسوف بزرگ و صاحب کتاب «وافی» و استاد آیت الله مجلسی دوم نسبت میدهند که در سال 1072 قمری مقارن با سلطنت شاه سلیمان صفوی رواق را بنا نهاده‌اند.
وی ادامه داد: در خصوص وجه تسمیه و نامگذاری این رواق به توحیدخانه نیز می‌توان به بیت شعر «زهی داری که خوانی توحید یزدانش فهی کاخی که در اثبات توحید است بنایش» استناد کرد؛ این بیت، مطلع قصیدهای از میرزا عبدالعلی مینا است که در بالای کتیبه توحیدخانه نوشته شده است.
صدریان افزود: همچنین ادیب المعی معتقد است به دلیل تدریس ملا محسن فیض کاشانی در این محل و کثرت استعمال کلمه «لا اله لا الله» در آن، این مکان به توحیدخانه شهرت یافته است.
وی در خصوص موقعیت کنونی رواق توحیدخانه گفت: این رواق در شمال حرم مطهر حضرت رضا(ع) واقع شده که از شرق به وسیله گذرگاه پیچ و خم‌داری به گنبد الله وردی‌خان و از شمال به وسیله صفه‌ای به پنجره فولاد و صحن قدیم (صحن انقلاب) و از غرب به ایوان امیر علی شیر نوایی و از جنوب به رواق دارالفیض و دارالشکر (رواق پشت سر) متصل است.
ویژگی‌های هنری رواق
در ادامه صدریان درباره تزئینات و هنرهای اسلامی به کار رفته در رواق توحیدخانه حرم مطهر رضوی اظهار کرد: ازاره‌های رواق از سنگ‌های منبت‌کاری است که به اکلیل و رنگ‌های زیبایی تزئین یافته است. در واقع توحیدخانه تنها رواقی است که سنگ‌های آن با دست تراشیده شده است. همچنین بیشتر فضای این رواق به هنر آیینه‌کاری مزین است که از دوره حسام‌السلطنه به جای مانده است.
این کارشناس اسناد آستان قدس رضوی افزود: در بالای ازاره‌های این رواق نیز کتیبه گچبری به عرض 50 سانتی‌متر قابل رؤیت است که در آن اشعار دوازده امام خواجه نصیر طوسی به خط ثلث بر روی سنگ حک شده است.
وی با اشاره به این‌که تعمیرات رواق توحیدخانه در زمان تولیت عضدالملک به سال 1276 قمری، پایان یافته است، گفت: نام عضدالملک در این کتیبه ذکر شده چنان‌که در آن آمده است: «الحمد الله الذی وفق بتعمیر هذا العماره السنیه مقرب الحضره الرضویه و الخاقانیه عضدالدوله العلیه حاجب الروضه الرضویه میرزا محمد حسین الحسینی لازال اجلاله علی البریه فی شهر رجب1276ق.».
صدریان تصریح کرد: ازاره‌های شاه‌نشین این رواق که دقیقاً روبروی ضریح مطهر قرار دارد، از جنس مرمر است و کتیبه‌های حجاری شده روی آن نیز حکایت از این نکته دارد که این رواق مدفن عدهای از رؤسای آستانه است.
وی افزود: از جمله این افراد می‌توان از میرزا محمدخان سپهسالار صدر اعظم دوره قاجار، حاج محمود شهابی دربان باشی کل، میرزا حسنعلی محمد، آیت‌الله عباس واعظ طبسی تولیت فقید آستان قدس رضوی، میرزا مهدی اصفهانی و آیت‌الله فقید سیدجواد خامنه‌ای پدر رهبر معظم انقلاب نام برد.
صدریان با بیان این‌که رواقها، اماکن سر پوشیدهای است که در اطراف ضریح و حرم امامان و امام‌زادگان ساخته می‌شود و در آنها انواع هنرهای اسلامی به کار رفته است، گفت: حرم مطهر رضوی در حال حاضر 27 رواق دارد که برخی از آنها همچون توحیدخانه، قدمت تاریخی بسیاری دارد.
تسنیم