سال‌هاست که آسمان بخیل شده و دیگر از بارش‌های به موقع و رودخانه‌های پرآب و خروشان در منطقه‌ای که روزگاری به دلیل باغ‌ها و میوه‌های رنگارنگش به شربت خانه خراسان شهرت داشت خبری نیست. چه سال‌هایی که زراعت در همین منطقه رونق داشت و باغات انگور و انار برندی ممتاز برای خودش دست و پا کرده بود، اما این روزها نه تنها خبری از آن باغات نیست، بلکه روز به روز در حال خشک شدن و از بین رفتن هستند.
به گزارش اعتمادساز، وضعیت به گونه‌ای شده که نه تنها برای نسل جدید کلمه برف به واژه‌ای بیگانه تبدیل شده بلکه وقتی از برف‌هایی با عمق بیش از یک متر هم تعریف می‌کنی باورشان نمی‌شود، بر اساس آمارها و شواهد، بارش‌ها همه ساله کاهش بیشتری داشته و تابستان‌ها و زمستان‌ها خشک‌تر از قبل می‌شوند، در واقع مدت‌هاست که دشت‌های ممنوعه بحرانی شده و نام ترشیز به عنوان یک منطقه خشک و رکورددار بیشترین فرونشست و کمبود آب در کشور بر سر زبان‌ها افتاده است.
اگرچه هنوز بسیاری نبود آب را باور نکرده‌اند، اما سونامی خشکسالی موضوع دردناکی است که آنچنان بر جان این منطقه افتاده که هیچ چیز از درخت، باغ، چشمه، قنات و چاه گرفته تا حیات‌وحش و غیره از آسیب آن در امان نمانده‌اند. طی بیش از دو دهه که خشکسالی در این منطقه سایه خود را پهن کرده به هر طرف که نگاه کنی رد پای خشکسالی جایی عمیق بر جای گذاشته است.
دهان خشک زمین همچنان رو به آسمان باز است
ترشیز با پشت سر گذاشتن حدود دو دهه پیاپی خشکسالی هم اکنون در شرایط بحرانی به سر می‌برد و هیچ خبری از باران نیست، متأسفانه هر سال و هر روزی که می‌گذرد کمبود آب شرب در شهر و روستاهای منطقه بیشتر خودش را نشان می‌دهد به طوری که در حال حاضر بخش قابل توجهی از روستاهای ترشیز با تانکر آب‌رسانی می‌شود.
در همین خصوص رئیس هواشناسی کاشمر، خلیل‌آباد و کوهسرخ به ایسنا گفت: مهمترین پارامترهایی که در سال زراعی گذشته باید مدنظر و مورد ارزیابی قرار گیرد بارش و دما به عنوان دو مؤلفه اساسی هستند که بر روی موضوعات مختلف می‌توانند تأثیرگذار باشند.
علی اصغرزاده افزود: در فصل زراعی گذشته حجم بارندگی در ایستگاه کاشمر ۱۰۶ میلیمتر بوده که در مقایسه با سال قبل ۱۲.۵ درصد افزایش بارش داشته‌ایم، اما در مقایسه با آمار بلند مدت ۴۲ درصد کاهش حجم بارش نیز ثبت شده است.
وی با اشاره به اینکه میزان بارش‌ها در هر سال نسبت به سال قبل کاهش بیشتری دارد و این به شدت نگران کننده است، بیان کرد: اگر بعضاً ۵ یا ۱۰ درصد افزایش حجم بارش گزارش می‌شود خیلی تأثیرگذار نیست.
اصغرزاده با بیان اینکه در خلیل‌آباد هم حجم بارش‌ها همین گونه بوده است، گفت: علیرغم اینکه ریوش به لحاظ توپوگرافی و اقلیمی شرایط متفاوتی نسبت به دشت کاشمر و خلیل‌آباد دارد و با ۱۶۰ میلیمتر بارندگی دومین شهر پربارش استان بعد از قوچان نام گرفت، اما در مقایسه با آمار بلند مدت ۳۱ درصد کاهش بارندگی داریم.
وی اذعان کرد: هر چند میزان ۱۰۶ میلیمتری بارش که در کاشمر داشتیم در مقایسه با ۱۱۱ میلیمتر متوسط بارش کل خراسان رضوی که اتفاق افتاده تقریباً اختلاف زیادی نداریم، اما متوسط حجم بارش‌های استان نسبت به سال زراعی قبل ۳۲ درصد و نسبت به بلند مدت ۴۲.۵ درصد کاهش داشته است.
رئیس هواشناسی کاشمر، خلیل‌آباد و کوهسرخ وضعیت بارش‌ها را در خراسان رضوی و به خصوص منطقه ترشیز اصلاً رضایت‌بخش ندانست و تصریح کرد: بر اساس شاخص SPEI تمامی پهنه اقلیمی منطقه ترشیز در شرایط خشکسالی و منطقه کاشمر در شرایط بسیار شدید خشکسالی قرار دارد.
وی با بیان اینکه منطقه از خشکسالی خفیف، متوسط و شدید عبور کرده و اکنون در خشکسالی بسیار شدید قرار دارد، افزود: ۹۱.۷۶ صدم پهنه اقلیمی کاشمر در شرایط خشکسالی بسیار شدید قرار دارد و خلیل‌آباد هم همین وضعیت را دارد.
اصغرزاده خاطرنشان کرد: علیرغم بارش‌های بسیاری که در ریوش داشتیم اما این وضعیت حتی برای حوزه آبریز وسیع کوهسرخ کارساز نبوده و همچنان ۱۰۰ درصد پهنه کاشمر و خلیل‌آباد در شرایط خشکسالی بسیار شدید است.
اصغرزاده با تأکید بر اینکه شرایط سازگاری با تغییر اقلیم را نسبت به قبل در خصوص منابع آب و کشاورزی و حتی شهرسازی‌ها نیز باید نسبت به قبل جدی بگیریم، افزود: فصل زراعی گذشته کلکسیونی از مخاطرات هواشناسی را تجربه کردیم، منشأ تمامی این اتفاقات به دلیل تغییر اقلیم است.
رئیس هواشناسی کاشمر، خلیل‌آباد و کوهسرخ پربارش‌ترین ماه سال در فصل زراعی گذشته را بهمن‌ماه اعلام کرد و گفت: از ۱۰۶ میلیمتر حجم کل بارش ۴۳ میلیمتر مربوط به بهمن‌ماه بوده است، همچنین در دی‌ماه ۲۰ روز دما زیر صفر و دمای منفی ۱۲ درجه را ثبت کردیم.
این کارشناس هواشناسی اظهار کرد: هرچند بعضاً صحبت‌هایی در خصوص پدید ال‌نینو و یا پایان خشکسالی و شروع ترسالی می‌شود، اما در واقع اینگونه نیست و همچنان در خشکسالی هستیم، شاید در پایان سال نسبت به دو سال قبل وضعیت بهتری به لحاظ بارش‌ها داشته باشیم، اما اصلاً به حدی نیست که خشکسالی را جبران کند.
وی با اشاره به اینکه فصل زراعی پارسال پراکندگی بارش‌ها اصلاً شرایط مناسبی نداشت، گفت: تنها دو بارش مؤثر در بهمن و بهار داشتیم ولی اصلاً مناسب نبود، حتی به لحاظ تبخیر و تعرق وضعیت خشکسالی نسبت به سال زراعی قبل به مراتب بدتر شده بود.
اصغرزاده همچنین از افزایش پدیده گرد و خاک به عنوان یکی از مخاطرات هواشناسی در منطقه خبر داد و گفت: خشکسالی و کاهش بارش‌ها در یک منطقه به منزله کاهش مراتع و کاهش تراکم و همبستگی خاک آن منطقه می‌شود و عملاً با ۲۰ کیلومتر در ساعت باد گرد و خاک را می‌شود به خوبی در منطقه مشاهده کرد.
وی تصریح کرد: بارش‌های کم و تبخیر و تعرق زیاد موجب از بین رفتن جنگل‌ها و مراتع منطقه می‌شود و از سویی با توجه به کاهش بارش‌ها اگر مدیریت صحیح مرتع‌داری به درستی انجام نشود، شاهد پدیده گرد و غبار و عملاً به خطر افتادن سلامت افراد و آلودگی اتمسفری خواهیم بود.
رئیس هواشناسی کاشمر، خلیل‌آباد و کوهسرخ با تأکید بر اینکه در منطقه باید باغات و مزارعی در راستای هواشناسی کشاورزی داشته باشیم، گفت: چون تگرگ و بارش‌های حدی و دما رو به افزایش است باید به سمت کشت‌های گلخانه‌ای برویم و مخاطرات را به حداقل برسانیم.
وی با بیان اینکه باید کشت محصولات پر آب طلب را ممنوع کرد، افزود: اگر روند همین‌گونه باشد کشاورزی و بخش‌های شهری و روستایی آسیب‌های جدی خواهند دید. باید مدیریت و سازگاری با این شرایط تغییر اقلیم داشته باشیم.
ترسالی توهم است
هرچند بارش‌های سال‌های ۹۸ و ۹۹ در کنار سیل‌های پیاپی، تصوری برای برخی افراد ایجاد کرده بود که این محدوده سرزمینی در حال عبور از دوران خشکسالی و ورود به دوره ترسالی است، اما نظر کارشناسان و مدل‌های علمی هواشناسی خلاف این موضوع را تأیید کرد و نشان داد که ترسالی توهمی بیش نیست.
مدیر امور منابع آب کاشمر در خصوص آخرین وضعیت منابع زیرزمینی به ایسنا گفت: تمامی دشت‌های منطقه ترشیز به دلیل برداشت‌های بی‌رویه دهه‌های اخیر ممنوعه بحرانی، متزلزل و ناپایدار هستند.
حسین حکمتی‌فر اظهار کرد: اگرچه به دلیل ترسالی سال‌های ۹۸ و ۹۹ و از سویی کنترل برداشت‌ها، افت سطح آب در دشت‌های منطقه کاهش یافت، اما خشکسالی شدید ۲ سال اخیر موجب شد مجدد در دشت کاشمر به افت دراز مدت حدود۱۱۰سانتی‌متری نزدیک شویم و این بدان معناست که علاوه بر ضرورت جدی کنترل برداشت‌ها، تقویت مولفه‌های تغذیه آبخوان نیز اجتناب‌ناپذیر است.
وی با بیان اینکه سفره‌های زیرزمینی توان اینکه هر چه بخواهیم آب برداشت کنیم را ندارند، تصریح کرد: اگر بتوانیم در سال‌های ترسالی کسری مخزن ناشی از خشکسالی‌ها را جبران کنیم به پایداری منابع آب خواهیم رسید، در غیر این‌صورت با اثرات کنترل برداشت تضعیف خواهد شد.
حکمتی‌پور با تأکید بر اینکه در حال حاضر نه تنها از افزایش تعداد چاه‌های مجاز و یا تخصیص جدید به جد پیشگیری می‌شوند، بلکه در مواردی چاه‌هایی که مدت طولانی بدون دلیل موجه بهره‌برداری نشده باشند از مدار خارج خواهند شد، اذعان کرد: حتی برای مجوز اجازه کف‌شکنی و افزایش عمق برای چاه‌های مجاز موجود نیز دستورالعمل‌های بسیار سخت‌گیرانه‌ای همراه با تعدیل قطعی بخشی از پروانه بهره‌برداری وضع شده است.
این کارشناس حوزه آب در ادامه ضمن اشاره به تغییر اقلیم و تغییر نوع بارش‌ها از جمله کاهش برف و افزایش باران‌های سیل‌آسا و جابجایی مقادیر حدی پدیده‌های هواشناسی از جمله خشکسالی و سیلاب‌های مخرب، بر لزوم چاره‌اندیشی در راستای مهار سیلاب و تبدیل آن به جبران‌کننده پیامدهای ناشی از خشکسالی از جمله توسعه طرح‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری در منطقه ترشیز تاکید کرد.
وی با بیان اینکه نیازی برای اثبات فرونشست زمین در منطقه نیست و همه می‌توانند آن را مشاهده کنند، اذعان کرد: در مناطق با بافت ریزدانه این فرونشست‌ها بیشتر دیده می‌شود. فرونشست‌ها نتیجه افت شدید آب‌های زیرزمینی هستند که حتی به پائین دست شهرهای منطقه هم رسیده است.
با توجه به موارد یاد شده منطقه ترشیز طی این سال‌ها به سختی در حال گذر از سال‌های خشک است و عدم مدیریت حوزه‌های مختلف می‌تواند شرایط را تشدید کند.
کمبود منابع آبی پایدار از چالش‌های مهم بخش کشاورزی است و در منطقه ترشیز که کشاورزی از جمله مهمترین حرفه‌ها به شمار می‌رود، سنتی بودن سامانه آبیاری باعث مصرف و هدرروی آب در سطح مزارع است و باید گفت که تلاش‌های انجام‌شده در راستای توسعه آبیاری تحت‌فشار و قطره‌ای علیرغم مؤثر بودن، کافی نیست و بیش از این باید در این راستا تلاش کرد.
امید است با اقداماتی چون آبیاری مدرن در بخش کشاورزی، توجه و تلاش برای افزایش بهره‌وری آب، واقعی سازی قیمت‌ها، ایجاد بازار آب و کنترل حقابه‌ها، ایجاد تعاونی مدیریت کشاورزی در هر منطقه برای بهره‌گیری از مدیریت جمعی بتوانیم گام مثبتی برای حفظ این سرمایه ملی برداریم.
ایسنا