“رباط شرف” در نزدیکی شهر سرخس که اخیرا در قالب پرونده زنجیره‌ای ثبت جهانی کاروانسراهای تاریخی ایران در یونسکو به ثبت رسید، یکی از عالی‌ترین نمونههای معماری این آثار و موزه‌ای منحصربه‌فرد از هنر آجرکاری ایرانی است.
به گزارش اعتمادساز، کاروانسراها و رباط‌های تاریخی از مهمترین جاذبه‌های گردشگری ایران هستند که همواره توجه جهانگردان را به سوی خود جذب می‌کنند. این کاروانسراها که در زمان خود از اهمیت بسیاری برخوردار بوده‌اند، نمونههای کاملی از هنر معماری عصر خویش را به نمایش گذارده اند.
استان خراسان رضوی با توجه به گذر جاده تاریخی ابریشم از ناحیه شمالی آن از این نظر اهمیت خاصی دارد و هر ساله گردشگران و مسافران بسیاری برای دیدن بنای تاریخی کاروانسراها و معماری آن به این استان سفر می‌کنند. کاروانسراها و رباط‌هایی که با داشتن قدمت تاریخی از گذشته‌های دور تا امروز میزبان مسافران و گردشگران بوده و هستند.
ثبت جهانی رباط شرف، دروازه معرفی تمدن منطقه به جهانیان
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی در این زمینه گفت: ثبت کاروانسرای تاریخی “رباط شرف” سرخس در شمار میراث جهانی، موجب معرفی تمدن و فرهنگ این منطقه به جهانیان است.
سیدجواد موسوی بیان کرد: ثبت جهانی کارونسراهای تاریخی ایران و خراسان رضوی در قالب پرونده واحد در میراث جهانی یونسکو، سبب معرفی این آثار و افزایش شناخت جهانیان از فرهنگ و تاریخ ایران و خراسان می‌شود.
وی تاکید کرد: خراسان رضوی ظرفیت بالایی در زمینه تاریخ و میراث فرهنگی دارد که ثبت جهانی این آثار می تواند در جذب گردشگران خارجی بسیار موثر باشد.
گُل آثار تاریخی خطه خراسان در سرخس
رباطِ شرف، کاروانسرایی در ۴۵ کیلومتری شهر سرخس است که معمار آن استاد “محمد طرائقی سرخسی” بوده است؛ این بنا در حاشیه جاده قدیم نیشابور – سرخس (جاده ابریشم) و ۶ کیلومتری جاده سرخس – مشهد بعد از تپه های کم ارتفاع روستای “شورلق” قرار دارد.
شکل این رباط از دور به دژی بزرگ شبیه است و از داخل مانند یک کاخ جلوه می کند که از ارزشمندترین بناهای دوره سلجوقی در قلمرو معماری ایران است.
وجود چندین کتیبه در بنا نشان می دهد بنیان این بنا مربوط به اوایل سده ششم هجری و سال ۵۰۸ هجری قمری است. به گفته “آندره گدار” این بنا که در سال ۵۰۸ قمری ساخته شده در سال ۵۴۸ قمری مورد حمله غُزها (ترکان اغوز) قرار گرفته و آسیب دیده اما یک سال بعد در سال ۵۴۹ بازسازی شده است.
طبق مدارک و متون تاریخی، بانی بنای فعلی بنا “شرف الدین ابوطاهربن سعدالدین علی القمی” است که مدتی حکومت مرو و سرانجام صدارت سلطان سنجر را برعهده داشته است.به گفته ‘آندره گدار’ این بنا که در سال ۵۰۸ قمری ساخته شده در سال ۵۴۸ قمری مورد حمله غزها (ترکان اغوز) قرار گرفته و آسیب دیده و یک سال بعد در سال ۵۴۹ بازسازی شده است.
باتوجه به کتیبه موجود، بنای رباط در سال ۵۴۹ هجری قمری در زمان “سلطان سنجر سلجوقی” با مصالح آجر و گچ ساخته شده و یکی از شاهکارهای هنر ایرانی به شمار می‌رود.
رباط شرف در بیستم خرداد ۱۳۲۱ شمسی به شماره ۳۵۹ به ثبت ملی رسیده و جزو با سابقه ترین بناهای ملی است.
اثری از رنسانس ایران قدیم
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی گفت: اگرچه معماری ایرانی دارای سبک های مجزا نیست، اما با نظر مرحوم “پیرنیا” معماری دوره های تاریخی ایران را به سبک های معینی تقسیم کرده‌اند که از آن جمله می توان به شیوه رازی اشاره کرد، که مربوط به سده پنجم تا آغاز سده هفتم (سامانیان، سلجوقیان و خوارزمشاهیان) است.
احسان زهره‌وندی بیان کرد: در این زمان بود که ادبیات ایران نیز زنده شد و فردوسی شاهنامه را برای ایرانیان به جا گذاشت که یکی از پر افتخارترین آثار ادبی ایران است. معماری نیز در این دوره با نغزکاری و تزیینات وابسته به معماری، بسیار زیبا و ظریف اجرا شده است.
وی ادامه داد:رعایت دقیق و همه جانبه تناسبات و اصول معماری ایرانی در طراحی و ساخت و به کارگیری طرح های آجرچینی متنوع و بدیع در نمای ایوان ها، تاق ها، تاقچه ها و گنبدها عناصری است که این کاروانسرای شاهی را همانند یک عمارت بی نظیر شاهی نمایان می کند.
با نظر مرحوم پیرنیا معماری دوره های تاریخی ایران را به سبک های معینی تقسیم کرده‌اند و به عنوان مثال شیوه رازی، که مربوط به سده پنجم تا آغاز سده هفتم (سامانیان، سلجوقیان و خوارزمشاهیان) اسوی با بیان اینکه این دوره تاریخی را می توان رنسانسی برای ایران قدیم دانست که با حمله مغول، اکثر آثار این دوره نابود شد، گفت: معماری در ایران به طور کلی مشخصات معماری گذشته را در کاربری های جدید به کار گرفته است و به تناسب زمان آن را تکمیل کرده است.
در واقع با تشکیل حکومت سامانیان در شرق قلمرو حکومت اعراب، اولین حکومت نیمه مستقل ایرانی تشکیل شد و حکومت به نسبت طولانی این دولت باعث شد نهضتی آغاز شود که به درستی از سوی بسیاری از محققان به عنوان تجدید حیات علمی و ادبی ایران دوره اسلامی نامگذاری شده است.
وی اظهار کرد: کتیبه‌های بنای شرف اغلب باقیمانده از دوران سلجوقی است، تنها کتیبه دارای تاریخ بنا کتیبه‌ای گچی به خط ثلث و در زیر ایوان انتهایی بناست که سه ضلع ایوان را در برگرفته و چون کتیبه های دیگر را به خط کوفی نوشته اند، می توان نتیجه گرفت این کتیبه از کتیبه های دیگر جدیدتر است.
تجربه قدم زدن در تاریخ ایران
وی با بیان اینکه رباط شرف بنایی با ۱۰۹ متر طول، ۶۳ متر عرض و چهار هزار و ۶۴۴ مترمربع زیربنا است که یک ورودی با یک سردر زیبا دارد، بیان کرد: در سردر ورودی بنا نوشته شده “رباط شرف از کاروانسراهای شاهی یا کاخ رباط های جاده ابریشم است” و در متون تاریخی منزل رباط شرف را “آبگیر” یا “آبگینه” نامیده‌اند.
زهره‌وندی بیان کرد: این بنا ۲ صحن دارد و هر صحن دارای چهار ایوان به شکل چلیپا (صلیب) و شبستان است و همچنین آجرچینی و کتیبه های آن جلوه خاصی بدان داده است.
وی بیان کرد: در این رباط چند مسجد و محراب دیده می شود که همه با کتیبه های گلی و گچی تزیین شده اند؛ حیاط اول بنا مستطیل شکل است و در دو سوی مدخل آن ۲ تالار دراز برای اقامت نگهبانان بنا شده است.
معاون میراث فرهنگی خراسان رضوی اظهار کرد: در دو طرف دیگر حیاط که عرض کمتری دارد، ایوان هایی است که تا دیوار خارجی امتداد دارد و شامل ۲ اتاق و عمود بر رواق داخلی است.
وی بیان کرد: دالانی با سردر بلند پیش از حیاط دوم ساخته شده و در دو طرف آن ۲ راه وجود دارد که یکی به در مسجد و دیگری به در ورودی تالار مستطیل شکل می پیوندد.
این مسوول با بیان اینکه بنای دو سوی حیاط دوم نیز مانند تاسیسات حیاط اول است و فقط در جلو اتاق ها رواقی است که حیاط دوم را دور می زند، گفت: در طرف راست دالان ورودی به حیاط دوم، اتاقی قرار دارد که گویا جایگاه نگهبانان بوده است، میان این اتاق و اتاق های بالای دالان نیز پلکانی ساخته اند.
در دو طرف شاه نشین دو حیاط چهار ایوانی کوچک برای استفاده نزدیکان و در زیر گنبدخانه های انتهایی رباط دو حوض انبار ساخته شده است. در دو گوشه حیاط دوم نیز دو تالار ستوندار بنا کرده اندزهره وندی بیان کرد: در حیاط مربع شکل دوم آثار یک حوض بزرگ را می توان دید. قسمت اصلی بنا در انتهای حیاط دوم است و در پشت ایوان انتهایی آن محوطه‌‌ای چهارگوش با سه در ساخته اند. روبروی ایوان، شاه نشین است که طرف راست آن به اصطبل و طرف چپ بنا به اتاق ها و حیاط های خصوصی راه دارد.
وی افزود: در دو طرف شاه نشین ۲ حیاط چهار ایوانی کوچک برای استفاده نزدیکان و در زیر گنبدخانه های انتهایی رباط ۲ حوض انبار ساخته شده است. در دو گوشه حیاط دوم نیز ۲ تالار ستوندار بنا کرده اند.
وی از ویژگی های بنای رباط شرف را وجود ۲ مسجد دانست که یکی در طرف چپ دالان ورودی به حیاط اول قرار دارد و دارای ۲ ورودی به دالان است و مسجد دیگر در طرف چپ دالان ورودی به حیاط است و ۲ محراب دارد.
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی اظهار کرد: همچنین بنا دارای ۶ برج است که چهار برج آن در حیاط دوم به صورت هشت گوش ساخته شده و ۲ برج در حیاط اول قرار دارد.
وی با بیان اینکه محور اصلی بنا از جنوب‌شرقی به شمال غربی است که نشان می دهد بنا با توجه به قبله ساخته شده است، ادامه داد:در واقع سردر ورودی به حیاط دوم، ایوان و شاه نشین روی محور اصلی بنا ساخته شده است.
زهره وندی گفت: در وسط رباط حوض بزرگ، در اضلاع جنوبی ۲ اصطبل برای استراحت اسب ها و در اطراف دهلیزهایی برای اسکان مسافران وجود دارد.
وی نقشه ساختمان رباط شرف را با دیگر کاروانسراها متفاوت دانست و افزود: وجود کتیبه‌های گچی و طرح های آجرچینی در بقیه کاروانسراها معمول نبوده است ولی در کاروانسرای شرف تقریبا تمام آجرچینی ها که در نمای دیوارها، گنبدها و طاق های آن ایجاد شده، طرح دار است.
وی گفت: گچبری‌های رباط شرف از جالب ترین نمونههای این هنر در سده ششم هجری است تا جایی که کتیبه‌های حاشیه محراب های ۲ نمازخانه کاروانسرا با بهترین کتیبه های محراب های مساجد ایران از نظر زیبایی و طرح برابری می‌کند.
زهره‌وندی بیان کرد: در سال ۱۳۵۶ با خاکبرداری از اتاق‌های رباط شرف مجموعه ای از ظروف فلزی، فرمان های عهد صفوی، سفالینه های سلجوقی، سکه هایی از ادوار اسلامی و نیز ظرفی منحصر به فرد متعلق به سده های چهار و پنج قمری به دست آمده است.
ایرنا