مدیر مجموعه میراث جهانی کاخ گلستان از چگونگی پیدا شدن کاشی‌های قاجاری در تالار برلیان سخن گفت و از کشف کاشی‌های دیگری که بخشی از تاریخ گمشده را روایت می‌کنند، خبر داد.
به گزارش اعتمادساز، ماجرای کشف تاریخ گمشده کاخ گلستان یکی از خبرهایی است که این روزها دهان به دهان می‌چرخد. اما راز کشف این تاریخ گمشده چیست و چگونه است که پس از سال‌ها با وجود آنکه این کاشی‌ها جلوی چشم همگان بوده اما کسی آنها را ندیده!
آفرین امامی (مدیر مجموعه میراث جهانی کاخ گلستان) با اشاره به تاریخی که از انجام تغییرات در عمارت برلیان در دوره پهلوی حکایت دارد، گفت: در دوره پهلوی یکسری تغییرات در عمارت برلیان و بسیاری از بخش‌های کاخ گلستان بخصوص در تزیینات داخلی و مداخلاتی در حوزه معماری و تزیینات وابسته به معماری اتفاق می‌افتد که یکی از آنها به صورت وسیع در عمارت برلیان بوده است. اسناد و تصاویر این تغییرات نیز در آلبوم خانه کاخ گلستان موجود است.
او ادامه داد: بر اساس این اسناد، کف عمارت برلیان کاملا کنده شده و بعد در دوره پهلوی براساس مد روز، پارکت شده است. در آن زمان کاخ در انحصار دربار بود و به مثابه یک اثر تاریخی به آن نگاه نمی‌شد از این رو بر اساس سلایق دربار، تغییراتی در آن ایجاد می‌کردند. برای مثال می‌توان به تغییراتی در ضلع شمالی تالار برلیان اشاره کرد. بر اساس عکس‌هایی که در اختیار داریم در این بخش در دوره قاجار دو در وجود داشت که احتمالاً به بخش اندرونی کاخ که در گذشته وجود داشت، راه داشتند و بعد از ساخت ساختمان دارایی در پشت این بخش و در جریان تعمیرات، برخی از این درها کور و تبدیل به کمد شدند. برای آنکه بتوانند از کمدهای جدید استفاده کنند و جهت همسطح شدن ارسی‌ها با کمد، از تخته استفاده کردند که در نهایت فاصله‌ای بین کف و آنچه به عنوان سطح کمد دیده می‌شد، بوجود آمد. همین امر سبب شد تا سالیان سال، کف این کمدها از دید عموم و مسئولان کاخ دور بماند.
مدیر مجموعه میراث جهانی کاخ گلستان ادامه داد: حتا در دوره‌ای امنای اموال حین جابه‌جایی اشیاء، از این کمدها برای نگهداری موقت برخی از آثار استفاده و در آنها را پلمپ می‌کردند. در دوره‌ای بنابر آن شد تا تمام آثار این کمدها به مخزن منتقل شود. جالب آنجاست که وقتی آثار از این کمدها منتقل شدند، همگان به این کمدها به چشم کمدهای خالی نگاه می‌کردند و هیچ کنجکاوی خاصی درباره آنها وجود نداشت. زمانی که در دوره پهلوی دوم درصدد پارکت کردن کف تالار برلیان برآمدند، قسمت‌های داخل کمدها را به دلایل مختلف پارکت نکردند و از آنجا که در کمدها بسته بود، حتی به سراغش هم نرفتند و به نوعی رهایش کردند.
امامی با اشاره به آنکه این روند تا زمانی که مرمت و تعمیر تالار برلیان آغاز شد، ادامه یافت، گفت: قبل از آنکه بخواهیم تالار برلیان را مرمت کنیم، اتفاقات این مجموعه را مورد بررسی قرار دادیم و متوجه شدیم مهم‌ترین اتفاقی که در این تالار افتاده، قرائت فرمان مشروطه است از این رو تصمیم بر آن شد تا تالار برلیات تبدیل به یادمان نهضت مشروطه ایران شود. برای چیدمان تالار برلیان، به بررسی اسناد و مدارک و عکس‌های موجود در کاخ گلستان پرداختیم که در نهایت به نقاشی رنگ روغن ابوالحسن خان ثالث (یحیی غفاری) رسیدیم که تصویری کلی از تالار اصلی را نشان می‌داد. در این تابلو به جزییات توجه نشده و کلیات تصویر شده‌اند اما نمایی از کاشی‌های کف تالار مشهود است. با توجه به آنکه درحال حاضر کف تالار پارکت است، ما هیچ سندی از کاشیکاری کف تالار نداشتیم و این نقاشی برایمان جالب توجه شد. البته ممکن است نقاش در برخی از جزییات تغییراتی هم اعمال کرده باشد.
به گفته مدیر مجموعه میراث جهانی کاخ گلستان، این تالار ده‌ها سال مرمت نشده بود، خصوصا برخی آینه کاری‌ها به دلایلی از جمله تغییرات دما، نشست ساختمان، لرزش‌هایی که در طول دوران مختلف داشته و… فرو ریخته و آسیب دیده بود. خصوصا گچ‌کاری‌های عمارت برلیان باتوجه به آنکه روی آینه‌ها کار شده‌اند، آسیب پذیرتر هستند و زمانی که آینه‌ها می‌ریزند همراه با گچ‌بری‌ها هستند.
او با اشاره به آنکه در نهایت در چیدمان تالار سعی شد با توجه به نقاشی که در اختیار بود کار پیش برده شود، ادامه داد: حتا در این نقاشی دو تابلوی سنگی با نقاشی گل دیده می‌شود که روی آینه کاری‌های ضلع شرقی تالار آویزان بوده. اما از آنجا که بسیار سنگین هستند و آویزان کردن مجدد آنها روی آینه‌کاری‌ها می‌توانست به آینه‌ها آسیب وارد کند از این رو در چیدمان تالار برلیان بر آن شدیم تا این تابلوهای سنگی را روی طاقچه ضلع غربی قرار دهیم. وقتی چیدمان را انجام دادیم، نتوانستیم برخی از آثار را در نقاشی شناسایی کنیم اما سعی کردیم از آثاری استفاده کنیم که در تالار برلیان موجود بود و چیدمان را نیز بر هم نزنیم. البته بیش از ۸۰ درصد تالار بر اساس همان نقاشی چیدمان شده است.
امامی یادآور شد: تالار برلیان چندین اتاق پی در پی دارد که اکنون سه فضای اصلی و دو اتاق دیگر برای مرمت درنظر گرفته شده‌اند و همچنان مرمت دو اتاق دیگر در جریان است. درحال حاضر فضای اصلی چیدمان و افتتاح شده، زمانی که مرمت را انجام می‌دادیم متوجه برچسب‌های نقره‌ای روی شیشه‌های کمد شدیم که احتمالا برای یکنواختی درهای کمد با فضای آینه‌کاری همجوارش بوده. طی این سال‌ها کسی درصدد کندن این برچسب‌ها برنیامده بود که ببیند پشت آن چیست. البته تصورمان آن بود که این‌ها آینه‌های کهنه هستند. اما حین مرمت این برچسب‌ها را کندیم و متوجه کمد پشت آن شدیم. که ظاهر مناسبی نداشت. در نهایت هنگامی که تخته زیرین را مورد بررسی قرار دادیم بخشی از تخته شکست. این اتفاق سه روز مانده به افتتاح تالار نهضت مشروطه افتاد و متوجه کاشی‌های کف کمدها شدیم. کلیات این کاشی‌ها در نقاشی ابوالحسن خان ثالث آورده شده و متوجه شدیم که بخش گمشده‌ای از معماری تالار برلیان پیدا شده است. این کاشی‌های قاجاری در گوشه‌ای شکسته، شوره گرفته و ترک خورده بودند و حتا با دست می‌شد آنها را برداشت. این کاشی‌ها در یک سطح قرار داشتند اما وضعیت مناسبی نداشتند.
او ادامه داد: در آن زمان باید تصمیم می‌گرفتیم که در آستانه گشایش نمایشگاه نهضت مشروطه با این یافته‌ها چه کنیم. در نهایت بر آن شدیم تا کاشی‌ها را مرمت اضطراری کنیم. کدگذاری انجام، زیرسازی صورت گرفت و کاشی‌ها سر جای خود گذاشته شدند. با توجه به اینکه کاشی‌ها باقی‌مانده معماری دوره قاجار این مجموعه و سندی برای بازگرداندن فضا به اصالت اولیه است، برای ما ارزش زیادی دارند. درواقع بخشی از تاریخ گمشده تالار برلیان و کاخ گلستان نمودار شده بود. البته تعدادی از همکاران عنوان می‌کردند که می‌دانستند این کاشی‌ها آنجا بوده اما چرا تاکنون چیزی دراین باره نگفته بودند را نمی‌دانیم. با توجه به آنکه این کاشی‌ها کف کمد هستند برای بازدیدکنندگان این امکان وجود ندارد که بتوانند آنها را ببینند. از این رو بر آن هستیم تا مداخله‌ای انجام دهیم و آینه‌ای در پشت کمد نصب کنیم تا امکان دیده شدن این کاشی‌ها را فراهم کند.
به گفته مدیر مجموعه میراث جهانی کاخ گلستان، در اتاق‌های بعدی نیز کمدهایی وجود دارد که سال‌ها پلمپ بودند و با وجود آنکه حتا تخته‌ای نیز در آنها وجود نداشت اما تاکنون کاشیکاری کف آنها مورد توجه قرار نگرفته بود. در مرمتی که داشتیم متوجه این کاشی‌ها شدیم که البته مدل آن با مدل کاشی‌هایی که در تالار اصلی پیدا کردیم، تفاوت دارد. نمی‌دانیم که چرا طی این سال‌ها کسی به این کاشی‌ها توجه نکرده است. یا در کمدها باز شده و به اهمیت آن توجه نشان نداده‌اند یا آنکه اصلا به سراغ این کمدها نیامده‌اند. شاید مدیران پیشین فکر نمی‌کردند که این کاشی‌ها و این کمدها می‌تواند سند تاریخی را در دل خود داشته باشند.
امامی در پاسخ به این سوال که آیا تصمیمی درخصوص پارکت کف تالار برلیان گرفته شده است یا خیر، گفت: یک اثر در طول تاریخ تغییرات متعددی می‌کند و ما وظیفه داریم که آخرین تغییرات اعمال شده را حفظ کنیم. اینکه پارکت‌های دوره پهلوی تالار برلیان جمع آوری شود و کاشی‌کاری‌هایی همچون دوره قاجار در آنجا نصب شود، موضوعی است که باید مورد بررسی قرار گیرد. در حال حاضر چنین قصدی نداریم مگر آنکه در شورای راهبردی در کمیته فنی و… در این خصوص تصمیم گرفته شود. البته با توجه به وضعیت و عمر پارکت‌ها باید در آینده تصمیماتی در این خصوص گرفته شود.
ایلنا