شهریور ۱۴۰۱ عضویت ایران در سازمان همکاری‌های شانگهای قطعی شد و فارغ از افزایش روابط دوجانبه ایران با تک‌تک اعضا، ظرفیت اقتصادی جدیدی را در دوران تحریم‌های یکجانبه غرب علیه ملت ایران برای کشور باز کرد.
«استحکام درونی ملت ایران» مهم ترین گزاره‌ای بود که رهبر انقلاب در دیدار نوروزی امسال در حرم امام رضا علیه السلام تبیین و موشکافی کردند، به قرار یک سنت دیرینه سخنرانی سال نو در مشهد مقدس و سخنرانی در سالگرد ارتحال امام (ره) ذیل مجموعه بیانات جمع‌بندی و ناظر به چشم انداز کلی حرکت ملت ایران است که به رسم هرسال این بار هم در اولین روز بهار ۱۴۰۲ توسط رهبر حکیم انقلاب ترسیم شد.
یکی از نکات کلیدی دیدار نوروزی سال جدید برشمردن نشانه های این استحکام درونی بود که رهبر انقلاب در این زمینه به پیشرفتهای بزرگ ملّت ایران اشاره کردند و گفتند که «نمیخواهند بگذارند این حرفها تکرار بشود. دشمن از تکرار این حرفها، از بیان این حرفها بشدّت ناراحت و ناراضی است امّا واقعیّت است. ما پیشرفتهایی پیدا کرده‌ایم که همه این پیشرفتها در دوران تحریم بود، در دوران محاصره‌ی اقتصادی بود.
پیشرفت در حوزه‌ی زیرساخت‌های کشور؛ در جادّه، در ریل، در سدسازی، در آب‌رسانی ــ [مثل] همین آب‌رسانی غدیر که [افتتاحش] اخیراً انجام گرفت. در ساخت پالایشگاه، در ساخت بیمارستان؛ که بسیاری از اینها در همین ۱۴۰۱ انجام گرفته است؛ که یک قسمتی، یک بخشی در پارس جنوبی تماماً از صفر تا صدش ایرانی است؛ این [پیشرفت] اتّفاق افتاد؛ کِی؟ در وقتی که این‌همه تحریم هست، این فشار اقتصادی هست. [پیشرفت] در تولید گاز مایع که یکی از کارهای بسیار مهم بود.
پیشرفت در حوزه‌ی روابط خارجی؛ غربی‌ها فشار آوردند که ایران را منزوی کنند؛ آنچه اتّفاق افتاد، نتیجه‌ی عکس داد. در بخشی از پیمانهای مهم عضو شدیم؛ دشمن میخواست ما را منزوی کند، تلاش و توانایی‌های ملّت ایران موجب شد که ما بتوانیم در بخشی از پیمانهای منطقه‌ایِ مهم و مؤثّر عضو بشویم؛ منزوی که نشدیم، بعکس، مطرح شدیم و روابطمان با دولتهای منطقه و ملّتهای منطقه تقویت شد. ارتباطات قوی با آفریقا و آمریکای لاتین جزو برنامه‌های حتمی ما است و ان‌شاءالله این برنامه را دنبال خواهیم کرد.»
خبرگزاری ایرنا در سلسله گزارش‌هایی به بررسی مصداقی و جزیی پیشرفتهای مورد اشاره رهبر انقلاب پرداخته است که در ادامه از نگاهتان می‌گذرد:
روز اول فروردین یکی از مهم ترین بخش های بیانات رهبر انقلاب پیرامون ارتباطات منطقه‌ای بود که فرمودند: «دشمن می خواست ما را منزوی کند، تلاش و توانایی‌های ملّت ایران موجب شد که ما بتوانیم در بخشی از پیمانهای منطقه‌ایِ مهم و مؤثّر عضو بشویم ما ارتباطات سیاسی و اقتصادی و فنّی و علمی خودمان را با بخش مهمّ کشورهای آسیا ادامه خواهیم داد.» اشاره رهبر انقلاب به عضویت ایران در شانگهای بود.
۲۶ شهریور ۱۴۰۱ عضویت ایران در سازمان همکاری‌های شانگهای قطعی شد و فارغ از افزایش روابط دوجانبه ایران با تک‌تک اعضا، ظرفیت اقتصادی جدیدی را برای کشور باز کرد. ایران از سالهای دور همواره به دنبال عضویت کامل در پیمان شانگهای بوده است؛ با این وجود، اعضای این سازمان تحت‌تأثیر تحریم‌های اقتصادی، موافق عضویت کامل ایران نبودند و حتی در سال ۲۰۱۵، چین علت مخالف را تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل عنوان کرده بود.
۲۱سال پیش، زمانی که سازمان همکاری شانگهای با مشارکت پنج کشور چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان شکل گرفت، در واقع پایه های یک تغییر بزرگ در نظام بین الملل گذاشته شد به گونه ای که برخی تحلیلگران، آن را ریل گذاری برای انتقال قدرت از غرب به شرق توصیف کردند.
سازمان همکاری شانگهای در ژوئن سال ۲۰۰۱ به طور رسمی تاسیس شد. با وجود اعلام رسمی این نهاد در اوایل دهه ۲۰۰۰ بنیان اصلی ایجاد این سازمان را می‌بایست در رقابت قدرتهای بزرگ بر سر منطقه آسیای میانه در دوران پس از پایان جنگ سرد (بعد از ۱۹۹۱) دانست.
اکنون، پیوستن ایران به عنوان یک قدرت بزرگ منطقه ای به جمع اعضای اصلی سازمان همکاری شانگهای به عنوان بزرگترین سازمان منطقه ای جهان و نیز پیوستن ازبکستان، هند و پاکستان به آن در سالهای گذشته، تحلیل ها را مبنی بر اینکه سازمان همکاری شانگهای به ویژه در شرایط کنونی با سرعت بیشتری درحال محقق کردن روند انتقال قدرت از غرب به شرق است، بیش از پیش جامه عمل پوشانده است.
مولفه های قدرت سازمان همکاری شانگهای:
تعداد اعضا
سازمان همکاری شانگهای با ۹ کشور عضو اصلی، سه کشورعضو ناظر، ۹ کشور شریک گفت و گو ، چهار کشور و نهاد بین المللی بعنوان اعضای میهمان، بزرگ ترین سازمان منطقه ای در جهان تعریف می شود. اضافه شدن جمهوری اسلامی ایران به جمع اعضای رسمی این سازمان منطقه ای، کف ترازوی این سازمان در معادلات گوناگون بین المللی را بیش از پیش سنگین تر خواهد کرد.
جمعیت، گستره جغرافیایی و تولید ناخالص ملی
۹ کشور عضو اصلی سازمان همکاری شانگهای بیش از ۴۰ درصد جمعیت ۷/۷ میلیارد نفری جهان را در خود جای داده اند. این کشورها همچنین ۶۰ درصد از کل جغرافیای منطقه اوراسیا را به خود اختصاص داده و بیش از ۳۰ درصد تولید ناخالص داخلی (GDP) جهان در اختیار کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای است.
قدرت اقتصادی نوظهور
حضور قدرتهای برزگ و نوظهور اقتصادی نظیر چین ، هند و روسیه در سازمان همکاری شانگهای و اخیرا هم پیوستن ایران به عنوان یکی از مهم ترین قطب های نفت و گاز جهان به این سازمان، باعث شده تا سازمان همکاری شانگهای قدرتی برتر در عرصه اقتصادی در جهان شناخته شود.
جایگاه منحصر به فرد در حوزه انرژی
انرژی که به ویژه در دنیای امروز، اصلی ترین عنصر تعیین کننده در اقتصاد جهان به شمار می رود، یکی از مهم ترین ویژگی های سازمان همکاری شانگهای به شمار می رود. روسیه به لحاظ برخورداری از منابع عظیم گاز، رتبه نخست جهان و ایران هم بعد از روسیه در جایگاه دوم قرار دارد. این دو کشور همچنین به دلیل برخورداری از منابع عظیم نفت، دو عنصر بسیار تاثیر گذار در بازارهای انرژی جهان هستند به گونه ای که امروز تحریم های یکجانبه اعمال شده از سوی آمریکا علیه این دو کشور، جهان را با بحران بی سابقه انرژی مواجه کرده است.
دست برتر در شورای امنیت سازمان ملل
از سوی دیگر، چین و روسیه دو عضو از اعضای دائم پنج گانه شورای امنیت سازمان هستند و همراهی و اتحاد راهبردی بیش از پیش این دو کشور در قالب سازمان همکاری شانگهای، یک اهرم قدرت سیاسی مهم برای این سازمان برای اثرگذاری در تصمیم های مهم بین المللی و مقابله با یکجانبه گرایی هایی برخی قدرتهای غربی عضو شورای امنیت به شمار می رود.
قدرت بازدارندگی دفاعی با حضور چهار قدرت هسته ای جهان
حضور چین، روسیه ، هند و پاکستان به عنوان چهار قدرت نظامی بزرگ و صاحب سلاح هسته ای جهان در جمع کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای، باعث شده تا این سازمان علاوه بر برخورداری از قدرت اقتصادی برتر، از قدرت بازدارندگی بسیار بالا در برابر هرگونه اقدام نظامی احتمالی از هر گوشه از جهان برخوردار باشد.
عضویت رسمی جمهوری اسلامی ایران به عنوان قدرت برتر در منطقه غرب آسیا وکشوری با توانایی های بومی و چشمگیر در حوزه تولید پیشرفته ترین تجهیزات نظامی و دفاعی متعارف ازجمله پهپادها و موشک های نقطه زن و دوربرد در سازمان همکاری شانگهای نیز باعث شده تا پایه های اقتدار دفاعی –نظامی این سازمان بیش از پیش تقویت شود.
ایفای نقش مهم در تامین مواد غذایی جهان
تشدید بحران جهانی کمبود مواد غذایی و افزایش بهای آن به ویژه به دلیل تغییرات اقلیمی و خشکسالی و جنگ اوکراین، نقش کشورهای کلیدی و اثرگذار در تامین زنجریه غذایی و غلات جهان از جمله کشورهایی چون روسیه، هند، چین و قزاقستان را بیش از پیش نمایان می کند. این کشورها اگرچه جمعیت زیادی را در خود جای داده اند اما همچنان نقشی اجتناب ناپذیر و غیرقابل انکار درکمک به تامین مواد غذایی مورد نیاز جهان ایفا می کنند.
زوال یکجانبه گرایی با انتقال قدرت از غرب به شرق
مولفه های گوناگون قدرت سازمان همکاری شانگهای که در بالا به برخی موارد آن اشاره شد، از شکل گرفتن نظمی جدید در جهان، افول عصر یکجانبه گرایی و ظهور جندجانبه گرایی و چندقطبی در جهان حکایت دارد.
قدرت اقتصادی، نظامی و سیاسی در جهان، با سرعت قابل توجهی از بلوک غرب درحال انتقال به بلوک شرق است و تمایل کشورها برای عضویت در سازمان شانگهای و نیز تمایل روزافزون کشورهای مختلف جهان از جمله حوزه آمریکای لاتین، آفریقا، خاورمیانه و حتی اروپا به سمت همکاری های اقتصادی با چین و نیز تاثیر شدید تحریم آمریکا علیه روسیه بر بازار جهانی انرژی و مواد غذایی، از نشانه های بارز چرخش قدرت از غرب به شرق است.
تقویت ائتلاف چین و روسیه از دیگر دلایلی است که از ظهور و بروز قدرت در شرق حکایت دارد.
برای پکن هم درست مانند مسکو، انتقال قدرت به شرق ایده ای عالی محسوب می شود که در پی بروز چندقطبی های داخلی در آمریکا و تضعیف موقعیت جهانی ایالات متحده برای تحقق ادعای رهبری جهان چندقطبی که روز به روز، نظم نوین ۷۵ ساله را به چالش می کشد، امروز یک زمینه مناسب برای تحقق پیدا کرده است.
روابط اقتصادی و راهبردی پکن و کرملین از زمان گفت و گوهای مستقیم پوتین و شی جینپنیگ سران روسیه و چین در ماه فوریه سال جاری میلادی در پایتخت چین تقویت شده است. سران دو کشور در ملاقات اخیر در حاشیه اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای در سمرقند هم بر تقویت روابط تاکید کردند.
نشست اخیر سران سازمان همکاری شانگهای در سمرقند، به ویژه با توجه به شرایط کنونی بین المللی، اهمیت بسیار زیادی برای روسیه داشت زیرا فرصتی بود تا روسیه خود را از زیر فشار تحریم های غرب به رهبری آمریکا خارج کند. یوری اوشاکوف سخنگوی سیاست خارجی کرملین گفت که این نشست «زمینه ساز تغییرات سیاسی بزرگ» خواهد بود.
قدرتهای غربی رویدادهایی نظیر اجلاس اخیر سران سازمان همکاری شانگهای و ملاقات رهبران کشورهای عضو این سازمان قدرتمند را با حساسیت، با دقت و البته با نگرانی دنبال می کنند زیرا بخوبی نسبت به اهمیت این نشست ها و دیدارها و تصمیم های بزرگی که در آن برای تقویت قدرت همه جانبه بلوک شرق گرفته می شود، واقف هستند.
همان گونه که سخنگوی روابط خارجی کرملین هم تصریح کرده، روسیه در نظر دارد بیش از هر زمان دیگری به چین نزدیک شود. این ضرورتی است که به ویژه پس از جنگ اوکراین و تحریم های فزاینده غرب علیه روسیه، بیش از هر زمان دیگر احساس می شود.
با وجود فراز و فرودها در جریان جنگ اوکراین و تشدید فشارهای غرب علیه روسیه، انتظار نمی رود که کرملین در این جنگ تن به شکست بدهد یا اهداف خود عقب نشینی کند.
یکی از راه های روسیه برای درهم شکستن جبهه غرب در اوکراین و سایر عرصه ها ایجاد یک ائتلاف قدرتمند با چین و تکیه بر روابط راهبردی خود با ایران است. این از نظر سیاسی، نظامی، اقتصادی و ژئوپولیتیک، اهمیت به سزایی برای روسیه دارد.
روس ها از نظر سیاسی می توانند از انزوای مورد نظر غرب، خارج شوند و علیرغم تقلای امریکا و اروپا برای منزوی کردن پوتین، او متحدان تازه ای در شرق پیدا می کند.
از حیث اقتصادی، غرب تصور می کرد که با تلاش اروپا برای کاهش وابستگی به انرژی صادراتی روسیه، اقتصاد شدیدا وابسته به نفت و گاز آن کشور به شدت آسیب ببیند و در نتیجه بیش از گذشته، کوچکتر شود؛ اما توسعه روابط اقتصادی با چین می تواند یک مشتری ثروتمند و پرمصرف تازه برای انرژی صادراتی روسیه پیدا کند و از آن سو، شرکت های چینی هم با سرمایه گذاری در بازار روسیه، جای خالی شرکت های غربی را پر می کنند. اگرچه این دو قدرت شرق، به نوعی رقیب هم محسوب می شوند اما سعی می کنند در برابر جبهه قدرت غرب، همسو عمل کنند.
به باور تحلیل گران مسائل بین المللی، از جانب دیگر، پکن تاکنون تلاش کرده است در جنگ اوکراین، میان دو خط حرکت کند به گونه ای که نه با تحریم روسیه و کمک تسلیحاتی غرب به اوکراین همراه شود و نه به اندازه ای به روسیه نزدیک شود که ظن مشارکت اش در یک ائتلاف نظامی و راهبردی علیه اوکراین و حتی غرب، قوت بگیرد و ناخواسته در معرض مجازات های اقتصادی، تحریم و انزوا واقع شود.
بررسی شبهات عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای
داده‌های گمرک ایران حکایت از این دارد که تا پایان مردادماه سال ۱۴۰۱، مجموع صادرات غیرنفتی ایران به کشورهای عضو شانگهای بیش از ۹ میلیارد بوده که نسب به مدت مشابه سال ۱۴۰۰ حدود ۸۰۰ میلیون رشد داشته است. نکته جالب توجه این بوده که میزان صادرات غیرنفتی ایران به کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای در پنج ماهه نخست سال ۱۳۹۷ و پیش از خروج آمریکا از برجام، ۷.۸ میلیارد دلار بوده؛ اما تحت‌تأثیر تحریم و ضعف در دیپلماسی اقتصادی شاهد کاهش صادرات غیرنفتی به این کشورها بوده‌ایم. به‌گونه‌ای که تا پایان مردادماه سال ۱۳۹۸ فقط ۴ میلیارد و ۷۶۴ میلیون دلار و در پنج ماه نخست سال ۱۳۹۹ نیز فقط ۳ میلیارد و ۸۵۴ میلیون دلار صادرات غیرنفتی به کشورهای عضو پیمان شانگهای، کالا ارسال شده بود.
اما این نرخ در سال ۱۴۰۰ افزایش یافت به بیان دیگر تیم اقتصادی دولت سیزدهم اثبات کرد که با بهره‌گیری از ظرفیت‌های بین‌المللی، بخشی از مشکلات اقتصادی قابل حل است و تکیه به برجام تنها راه خروج از مشکلات اقتصادی نخواهد بود. علاوه بر این، بررسی سهم ایران از تجارت خارجی هریک از کشورهای عضو نشان می‌دهد، ظرفیت تجاری قابل توجهی برای کشور وجود دارد که، عضویت دائم ایران می‌تواند شرایط تجارت و حضور ایران در بازارهای کشورهای عضو را تا حدودی تسهیل کند. نکته دیگری که باید به آن اشاره کرد این بوده که شبهه عضویت هرساله ایران در پیمان شانگهای از اساس اشتباه بوده و درگذشته سندی مبنی بر عضویت دائم ایران به امضا نرسیده بود و این روند در دولت سیزدهم انجام شد.