«به نظرم آدمی که در عصر تکنولوژی به دنیا آمده و در قرن بیست‌ویکم زندگی می‌کند باید رفتارش هم مدرن باشد. گذشت آن زمان که خانواده‌ها نمی‌دانستند برای بزرگ کردن بچه‌هایشان، برای حل‌کردن مشکلات زناشویی و اختلاف‌هایی که با هم دارند، می‌توانند به مشاور مراجعه کنند؛ یعنی یا نمی‌دانستند مشاور تخصص‌اش این است یا این‌که فکر می‌کردند فقط دیوانه‌ها باید به دکتر بروند. حتی من شنیدم که قبلا به روان‌شناس و روان‌پزشک می‌گفتند دکتر دیوانه‌ها! ولی خب امروز موضوع فرق کرده، خیلی‌ها علاقه‌مند به این علم شدند و دانشگاه می‌روند و درسش را می‌خوانند. برای سرماخوردگی به دکتر عمومی مراجعه می‌کنیم، برای کمردرد به دکتر مغز و اعصاب می‌رویم و حالا می‌دانیم اگر مشکلی در زندگی پیش آمد، مشاور و روان‌شناسی هم وجود دارد که بشود از او کمک گرفت».
این‌ها گفته‌های فردی است که به توصیۀ مشاور خود به ییلاقات طرقبه و شاندیز مراجعه کرده است. از او سئوال کردیم مدرک دانشگاهی مشاورش را دیده؟ آیا اطمینان دارد که این فرد، پروانۀ اشتغال و شمارۀ نظام روان‌شناسی دارد. پس از بررسی، متوجه شدیم اطلاعات معتبر و قابل استنادی از این مشاور در دسترس نیست. وی در فضای مجازی به تبلیغ مشاوره‌های لاکچری در ییلاقات و لابی هتل‌ها مشغول است و مبالغ قابل توجهی دریافت می‌کند که مطابقتی با تعرفه اعلام شده از سوی سازمان نظام روان‌شناسی و مشاورۀ جمهوری اسلامی ایران ندارد.
قوانین موجود
کارشناسان این حوزه معتقدند در صورتي‌كه روان‌شناس يا مشاوري داراي صلاحيت حرفه‌اي است حتما بايد مدرك كارشناسي ارشد در یکی از رشته‌هاي روان‌شناسي يا مشاوره را به صورت متناوب گرفته باشد. دریافت پروانۀ كار حرفه‌اي از سازمان نظام روان‌شناسي يا بهزيستي و کسب صلاحيت اخلاقي و عدم سوءپيشينه نیز از دیگر مجوزهای لازم برای ارائه خدمات مشاورهای است. همچنین براي مردان شرط تأهل حائز اهمیت است.
سازمان نظام روان‌شناسی هر سال تعرفه جلسات روان‌درمانی با روان‌شناس و مشاور را تعیین می‌کند. روان‌شناسان و مشاوران باید بر پایۀ تعرفه‌های تعیین شده سازمان، از مراجعان هزینه‌های درمانی دریافت کنند و گرفتن هزینه‌ای فراتر از تعرفه اعلام شده، غیرقانونی و غیراخلاقی است.
برای اطلاع از تعرفه اعلام شده از سوی این سازمان برای سال 1398 به سایت سازمان http://www.pcoiran.ir/fa/ مراجعه کردیم که متاسفانه تعرفه مصوب در سال جاری با وجود گذشت 9 ماه از سال، هنوز به‌روز رسانی نشده و آخرین تعرفه قابل استناد مربوط به سال 1397 است.
شارلاتان‌بازی به جای مشاوره!
حسن حاجی‌پور، کارشناس مسئول مشاوره بهزیستی خراسان رضوی با اشاره به رواج پدیده مشاوره‌های غیراصولی در مکان‌های غیراستاندارد گفت: هر نوع اقدام به ارائه خدمات مشاوره که سازمان نظام روان‌شناسی و مشاوره آن را تایید نکند، غیرعلمی و این عمل شارلاتان‌بازی محسوب می‌شود. هرکسی که در واقع لیسانس و فوق لیسانس مرتبط با رشته‌های روان‌شناسی و مشاوره نداشته باشد و تایید نظام روان‌شناسی را در این خصوص دریافت نکرده باشد، متخلف محسوب می‌شود و تحت پیگرد قانونی این سازمان قرار می‌گیرد. همچنین ارائه خدمات از سوی وی، غیرعلمی و فاقد استانداردهای لازم است.
خدمات مشاوره روان‌شناسی باید در یک موقعیت درمانی که دارای استانداردهای اعلام شده از سوی سازمان نظام روان‌شناسی است، انجام شود. همچنین الزامی است که متقاضی به دفتر مرکز شناخته شده و مورد تایید سازمان بهزیستی و نظام روان‌شناسی مراجعه کند. به علاوه در مرکز ارائه دهندۀ خدمات مشاوره و روان‌شناسی باید پروانۀ تایید صلاحیت نظام روان‌شناسی روی دیوار نصب شده باشد.
ارائه خدمات مشاورهای خارج از چارچوب دفتر کار و مرکز درمانی، خواه این مشاوره‌ها در خانه و خواه در کافی‌شاپ یا هر محیط باز دیگری باشد، حرفه‌ای و قانونی نیست. از سوی دیگر به لحاظ علمی نیز باید مدرک تحصیلی مشاور مرتبط و مجوزهای لازم برای ارائه خدمات را کسب کرده باشد. هر اقدامی خارج از این چارچوب غیرحرفه‌ای و غیر استاندارد است.
اگر خدمات مشاوره و روان‌شناسی توسط فردی که فاقد صلاحیت‌های لازم و مدرک تحصیلی مرتبط است، ارائه شود، قطعا آسیب‌های متعددی برای فرد دریافت‌کننده خدمات در پی دارد. این اقدام فاقد وجاهت علمی و قانونی است و در صورت شناسایی این موارد با فرد متخلف برخورد جدی می‌شود.
پیگیری یا پیشگیری؟
زهرا خوشنویسان، استادیار دانشگاه و مشاور ازدواج با اشاره به رواج پدیده‌های نوظهور در علم روان‌شناسی و مشاوره که فاقد استانداردهای لازم است، گفت: دریافت خدمات روان‌شناسی مناسب و موثر یکی از نیازهای اساسی مردم است و گروه‌های مختلف جامعه به دنبال آگاهی از روش‌های کاربردی برای کاهش تنش‌های موجود در زندگی خود هستند، اما این امکان وجود دارد که مردم در شناخت فرد متخصص برای دریافت خدمات روان‌شناسی گاه دچار اشتباه شوند.
متناسب با حوزه‌های علمی روان‌شناسی، فعالیت افراد در این زمینه شروطی دارد. داشتن مدرک کارشناسی ارشد روان‌شناسی و تحصیل پیاپی در رشته روان‌شناسی بخش مهمی از این شروط است. این افراد اگر دارای مدرک کارشناسی ارشد روان‌شناسی باشند اما مقطع کارشناسی را در رشته دیگری گذرانده باشند، مجوز فعالیت ندارند مگر با گذراندن دوره تخصصی که طی آن موفق به قبولی در آزمون تخصصی شده باشند.
از سوی دیگر، با توجه به شرایط اقتصادی امروز، افرادی با مدرک معتبر وجود دارند که به دلیل مسائل مالی و نبود بودجه کافی در مکان‌های عمومی به فعالیت می‌پردازند که این خلاف اصول اخلاقی و استانداردهای جهانی این علم است. حتی در برخی موارد دیده شده که شیوه جدیدی برای ارائه خدمات مشاورهای ابداع شده است. ارائه مشاوره‌های تخصصی در زمینه‌های مختلف به صورت «آنلاین» از دیگر موارد غیراصولی است که متاسفانه رواج پیدا کرده و آسیب‌های خاص خود را دارد.
پرستیژ به جای روش علمی
مهدی سودآوری، مدرس دانشگاه و روان‌شناس دربارۀ جلسات مشاوره غیراصولی در کافی‌شاپ و اماکن عمومی گفت: امروزه حدود 70 درصد از مشاورها مطب مستقلی برای ارائه خدمات مشاوره ندارند و در کلینیک‌هایی که در شهر به همین منظور راه‌اندازی شده با پرداخت پورسانت مشخص به این مراکز، فعالیت می‌کنند.
به نظرم علت رواج این پدیده صرفا مسائل اقتصادی نیست و دربرگیرنده مجموعه‌ای از عوامل مختلف است. عده‌ای به دلیل نداشتن مجوز کار، قاعدتا نمی‌توانند در کلینیک‌های مشاوره به ارائه خدمات مشاورهای بپردازند. از سوی دیگر توجه بیش از اندازه برخی از مراجعان به لوکس بودن مرکز مشاوره، از مهم‌ترین دلایل رواج این پدیده است. بارها شاهد این اتفاق بودم که مراجعه‌کننده پس از دیدن فضای نامطلوب ساختمان مرکز مشاوره از دریافت خدمات مشاورهای منصرف شده است که این موضوع مشاوران و روان‌شناسان را به برگزاری جلسات درمانی در لابی هتل، رستوران و کافی‌شاپ سوق می‌دهد.
هتل‌درمانی و طرقبهدرمانی!
علی اعظم رجبیان، روان‌درمانگر و مدرس دانشگاه فردوسی مشهد در این باره گفت: متاسفانه سازمان نظام روان‌شناسی آن طور که باید ناظر بر اعمال این صنف نیست. حتی در بسیاری از موارد دیده شده که موسسات ارائه‌کننده خدمات روان‌شناسی مجوزهای لازم و پروانۀ کار ندارند.
از آن‌جا که برخی روان‌شناسان به دلایل متعددی، مراجعه‌کننده و متقاضی دریافت خدمات مشاوره ندارند، گرایش آنان به سمت روان‌شناسی کافی‌شاپی بیشتر می‌شود. متاسفانه هتل‌درمانی و طرقبهدرمانی هم در برخی موارد گزارش شده است که در آن مراجعه‌کننده به همراه روان‌شناس در لابی هتل یا در ییلاقات مشهد قرار می‌گذارند و خارج از چارچوب‌ها و رسمیت لازم اقدام به ارائه خدمات مشاوره می‌کنند. عموما شنیده شده برخی معتقدند در فضای آزاد، خدمات مشاوره اثربخش‌تر است و با این توجیه عمل می‌کنند ولی این طرز تفکر در میان کارشناسان خبره روان‌شناسی تایید شده نیست.
باید تأکید کنم روان‌شناسی که حاضر می‌شود داخل کافی‌شاپ‌ها و هتل‌ها جلسات درمانی برگزار کند، قابل اعتماد نیست و کار او کیفیت لازم برای حل مشکلات مراجعه‌کنندگان را ندارد. از عموم افراد هوشیار جامعه تقاضا می‌شود که این قبیل موضوعات را به سازمان نظام روان‌شناسی و مشاوره گزارش کنند.
روان‌درمانیِ بیمار!
در پایان این گزارش باید به این نکته اشاره کنیم که سلامت را نمی‌توان به خاطر پرستیژ و مسائلی از این قبیل به خطر انداخت. تجربه‌های عجیب و غریب و غیرحرفه‌ای در فرایند روانی‌درمانی و مشاوره، زخم‌های عمیقی بر تن این حرفه حیاتی ایجاد کرده است. عدۀ زیادی از مراجعان، از رفتار غیرحرفه‌ای درمانگر و نرسیدن به یک راه حل مناسب برای تغییر وضعیت خود، دلسرد شده‌اند. درمانگران زیادی ممکن است خود را از این‌گونه رفتارها مبرا بدانند، اما قشر درمانگر به منظور حفظ اعتماد عمومی، موظف به راه‌اندازی ساز و کاری مناسب برای پیشگیری از وقوع این قبیل اتفاق‌هاست.
از سوی دیگر، به نظر می‌رسد با توجه به بحران اقتصادی موجود در کشور و نرخ صعودی تورم، عموم مردم قدرت مالی کافی برای استفاده خدمات مشاورهای و روان‌شناسی ندارند و تعرفه اعلام شده از سوی سازمان نظام روان‌شناسی و مشاوره جمهوری اسلامی با وضعیت معیشت و اقتصاد خانواده‌ها برابری نمی‌کند.