بسته شدن مرز ترکمنستان در طی دو سال گذشته، برای بخش خصوصی، دغدغه‌هایی جدی را رقم‌زده است و بخشی از بازار فعالان حوزه تجارت خارجی ما به همین واسطه ازدست‌رفته است.
به گزارش اتاق بازرگانی خراسان رضوی، اگرچه در این مدت تلاش‌های زیادی برای برگشت به شرایط گذشته صورت گرفت و ترانزیت ریلی بازگشایی شد و پس‌ازآن ترانشیپ آزمایشی از مرز سرخس وارد فاز اجرا گردید و حتی در مرز لطف‌آباد نیز این اتفاق محقق شد؛ اما مجموع این اقدامات نتوانست مراودات تجاری را به گذشته بازگرداند و لذا روند تجارت و ارتباط ما با بازار آسیای میانه، همچنان محدود و پر مشکل است.
البته در این راستا تلاش‌هایی صورت گرفت تا مسیرهای جایگزین به مقصد آسیای میانه نیز تعریف و حتی امتحان شوند چراکه تلاش برای حفظ بازار این منطقه، برای بخش تجارت خارجی برای ایران و خراسان رضوی بسیار مهم بود.
در همین راستا راه‌اندازی مسیر ارتباطی از طریق راهگذر (کریدور) کتای از مسیر افغانستان- تاجیکستان یا ایجاد سرویس رو – رو از بنادر شمالی ایران به اکتائو را ازجمله تلاش‌هایی بود که برای جایگزینی مسیر قبلی انجام گرفت اما به دلیل تأخیر انتقال بار از طریق مسیر دریایی و نبود امنیت در مسیر زمینی کتای لذا توفیق چندانی حاصل نشد.
وضعیت صادرات به ترکمنستان
ترکمنستان به دلیل دارا بودن 4 مرز رسمی با ایران است که 3 مرز لطف‌آباد، باجگیران و سرخس در خراسان رضوی واقع‌شده اند که مرز سرخس،اتصال ریلی ایران با آسیای میانه را برقرار می‌نماید و نزدیک‌ترین مرز به پایتخت ترکمنستان، باجگیران است.
صادرات 9ماهه به کشورهای همسایه نشان می‌دهد که عراق با خرید 6.8میلیارد دلار، ترکیه با چهار میلیارد و 131میلیون دلار، امارات با سه میلیارد و 433میلیون دلار، افغانستان با یک میلیارد و 412میلیون دلار و پاکستان با 911میلیون دلار پنج کشور اول صادرات ایران به کشورهای همسایه هستند و پس‌ازآن به ترتیب روسیه، عمان، آذربایجان و ترکمنستان در پله‌های بعدی قرار می‌گیرند.
صادرات به ترکمنستان یکی از مهم‌ترین بازارهای صادراتی کشور ایران بوده که متأسفانه طی یکی دو سال اخیر ازدست‌رفته است و گفته می‌شود که تجار ترکیه در حال حاضر این بازار را تصرف کرده‌اند.
استان خراسان رضوی به‌عنوان یکی از استان‌های مرزی و هم‌جوار بودن،همواره این امکان را داشته، تا از مزیت نزدیکی به بازار این کشور استفاده کند و محصولات خود را برای صادرات به ترکمنستان عرضه اما در طی دو سال گذشته با شیوع بیماری کرونا که بیشتر به بهانه‌جویی اطلاق می‌شود تاکنون این مراودات دچار آسیب جدی شده است.
تجارت با ترکمنستان که از کشورهای همسایه ما در آسیای میانه است، همواره با چالش‌های متعدد و گوناگونی همراه بوده است که حتی دولتمردان ما نیز موفق به رفع این مشکلات نشده‌اند لذا این موضوع موجب شده تا تجار ما با نگرانی‌ها و مشکلات عدیده‌ای روبه‌رو شوند.
پیش از بحران کرونا روزانه 130 دستگاه کامیون از طریق گمرک لطف‌آباد به سمت کشور همسایه شمالی خارج و 170 کامیون وارد می‌شد اما بلافاصله پس از شیوع بیماری همه‌گیر کل این حجم رفت‌وآمد متوقف‌شده و به صفر رسید.
متأسفانه آمار خروج خودروهای باری با اعمال شرایط سخت‌گیرانه این کشور در کمال ناباوری به تعداد 10 خودرو در روز رسید که آن‌هم طرف ترکمن خواستار انتقال کالا در مسیر حمل، از یک خودرو به خودروی دیگر بود.
این بدان معنا بود که بر این اساس کامیون‌های حامل بار صادراتی تا لطف‌آباد طی طریق کرده اما در محل مرز بدون راننده، تحویل کشنده ترکمنستانی شده و ازآنجا تا نقطه مقصد در داخل خاک کشور همسایه حمل می‌شوند.
فرصت در مرز تهدید
رئیس کمیسیون تجارت اتاق بازرگانی،صنایع،معادن و کشاورزی خراسان مشکلات صادرات و مراودات با ترکمنستان را در چندین عامل برای ما تشریح می‌کند.
محمدحسین روشنک در گفت‌وگو با بازار بابیان اینکه نه‌تنها ایران بلکه سایر کشورها نیز در حال حاضر در روابط تجاری با این کشور آن‌هم از طریق زمینی و جاده‌ای مشکل‌دارند بیان می‌کند: عدم اجازه تردد حمل‌ونقل زمینی و جاده‌ای در ترکمنستان در حال حاضر به‌عنوان مهم‌ترین عامل بر سر راه تجار و بازرگانان ایرانی قرار دارد.
وی بابیان اینکه خراسان ظرفیت بسیار قابل‌توجهی برای تولید کالاهای صنعتی و مزیت صادراتی است اظهار می‌کند: اگرچه ما در زیرساخت‌هایی مانند کمبود واگن مشکل داشته و به‌عنوان مانع باید از آن یادکرد اما واقعیت این است که در حوزه تولید کالاهای صادراتی و برند سازی نیز بسیار ضعیف عمل کردیم.
وی با اشاره به این موضوع که راه‌آهن مشهد- سرخس نقش بسیار بزرگی در تجارت ایران با کشورهای آسیای میانه، کشورهای جداشده از شوروی، افغانستان روسیه و چین دارد می‌افزاید: هر مسیری که در این راستا راه‌اندازی شود بسیار مفید خواهد بود زیرا جمهوری اسلامی کمترین پیمان‌ها را در دنیا با کشورها دارد و لذا تفاهم‌نامه‌های ما بسیار کم است و تعرفه‌های زیادی پرداخت می‌کنیم.
وی با تأکید بر این موضوع که بازارهای مقصد احتیاج به بازنگری و اصلاح دارد و تولیدکنندگان و صادرکنندگان به این مسئله باید توجه ویژه‌ای داشته باشند ادامه می‌دهد: متأسفانه از ظرفیت صنعتی خراسان رضوی و کشور برای تولید کالاهای صادراتی به‌درستی استفاده نمی‌شود.
رئیس کمیسیون تجارت اتاق بازرگانی،صنایع،معادن و کشاورزی خراسان بیان می‌کند: هنگامی‌که ما بر روی بازارهای هدف و تولید کالاهای صادراتی متمرکز نشویم درنتیجه آمار واردات ما از آمار صادرات فزونی خواهد یافت.
تقویت روابط دیپلماتیک و بخش خصوصی راهکار رونق تجارت
رییس اتاق ایران و تاجیکستان افزایش مراودات با ترکمنستان و رفع موانع تجاری و تبادل کالا را در زمره مسئولیت و هم‌چنین توان دولتمردان و روابط دیپلماتیک دانسته و بیان می‌کند: استان خراسان رضوی به‌تنهایی می‌تواند بیش از 50 درصد از نیاز بازار ترکمنستان را تأمین نماید و این مهم نشان از اهمیت استان خراسان رضوی دارد اما رابطه تجاری میان ایران و ترکمنستان متأسفانه در طول دو سال گذشته روندی کاهشی را طی کرده که از دلایل این روند کاهشی علاوه بر تحریم‌ها، سیاست‌گذاری‌های داخلی، محدودیت‌های کرونا عوامل دیگری نیز تأثیرگذار بوده‌اند.
وی البته این محدودیت‌ها و کمرنگ شدن تجارت را ناشی از دلایل متعددی می‌داند و می‌گوید: رابطه تجاری ما با کشور ترکمنستان از قدیم به‌طور خیلی محدود بوده است والان نیز محدود است و لذا بخشی از مشکل فعلی ما با کشور ترکمنستان مشکلی است که ترکمنستان با کشور تاجیکستان دارد.
روشنک اظهار می‌کند: مسیری که ما بخواهیم کالایی از ایران به تاجیکستان و یا از تاجیکستان به ایران بفرستیم ترکمنستان هست و اختلاف بین ترکمنستان و تاجیکستان‌ها حالا موجب شده تا کشور ترکمنستان راه‌ها را به روی تاجیکستان ببندد و لذا ما هیچ کالایی را نمی‌توانیم به‌صورت زمینی یا ریلی یا هوایی به تاجیکستان بفرستیم.
وی با تأکید بر نقش دیپلماتیک در گشودن گره‌های صادرات می‌افزاید: رابطه اقتصادی زمانی شرایط خوبی دارد که روابط سیاسی خوبی هم با کشور موردنظر وجود داشته باشد، لذا سفارتخانه‌ها یکی از نهادهایی هستند که می‌توانند در بازارهای هدف به کمک فعالان اقتصادی بیایند و بخشی از مشکلات آن‌ها را برطرف کنند؛ متأسفانه تعداد محدودی از سفارتخانه‌های ما در کشورهای هدف با رویکرد تجاری و اقتصادی آشنا هستند.
رئیس کمیسیون تجارت اتاق بازرگانی مشهد با اظهار خوش‌بینی نسبت به روابط تجاری ایران و ترکمنستان در سال 2022 بیان می‌کند: امیدواریم رویکرد فعالیت‌های تجاری دو کشور طی سال 2022 بسیار بهتر از گذشته بوده و نسبت به این موضوع خوش‌بین نیز هستیم.
روشنک نقش اتاق مشترک ایران و ترکمنستان و هم‌چنین تلاش‌های سفیر ایران را در بهبود روابط و رونق گرفتن تجارت بسیار مهم و تأثیرگذار معرفی می‌کند و ادامه می‌دهد: در این راستا روابط دیپلماتیک و حمایت از بخش خصوصی بیش از هر عامل دیگری می‌تواند در رونق تجارت با ترکمنستان تأثیرگذار باشد.
ترکیه در رقابت با ایران
رئیس اتاق مشترک ایران و ترکمنستان نیز در گفت‌وگو با بازار با اشاره به ظرفیت‌های استان خراسان رضوی در حیطه اقتصاد و روابط تجاری با ترکمنستان گفت: ظرفیت خراسان رضوی چه در حوزه صنعت، چه در حوزه پزشکی و حوزه‌های دیگر همچون بازرگانی، فناوری‌های نوین دست‌کمی از ظرفیت‌های کشور ندارد لذا با مدیریت صحیح در سطح استان می‌توانیم نتایج پربازد هی را در تجارت با ترکمنستان رقم بزنیم.
مجید محمد نژاد بابیان اینکه متأسفانه از زمان شیوع بیماری کرونا روابط تجاری به دلیل محدودیت‌های ایجاد رو به کاهش نهاد و این محدودیت‌ها حتی به ورود و خروج گردشگران نیز تسری یافت تا آنجا که آمار گردشگران میان ایران و ترکمنستان را به صفر رساند.
وی با اشاره به این موضوع که تحریم‌ها و کاهش مراودات موجب شده تا اروپا و ترکیه بازارهای ایران در کشور ترکمنستان را تصاحب کنند ادامه داد: بسیاری از اوقات توسعه مناسبات تجاری نیاز به راهکارهای پیچیده و سرمایه‌گذاری‌های کلان درزمینهٔ زیرساخت‌ها ندارد، بلکه اگر دولت‌ها روابط فرهنگی دو کشور را توسعه دهند، روابط تجاری خودش به‌خوبی توسط بازرگان‌ها توسعه پیدا خواهد کرد.
محمد نژاد با یادآوری مشکلاتی همچون حمل‌ونقل در روابط تجاری اقتصادی با ترکمنستان افزود: ازجمله مشکلاتی که ما در حوزه حمل‌ونقل با آن درگیر هستیم عواملی هم چون تأمین واگن و مذاکره جهت بازگرداندن وضعیت مرزهای جاده‌ای مانند شرایط گذشته است.
وی با تأکید بر اینکه بخش دولتی بایستی به‌جای نقش تصدی‌گری به نقش تسهیلگری در تجارت خارجی بپردازد، بیان کرد: مخصوصاً با کشوری همچون ترکمنستان که تمایل دارد با بخش خصوصی کشورها مذاکره کند، متأسفانه در بسیاری از جلسات، اتاق بازرگانی آخرین نهادی است که مطلع می‌شود درصورتی‌که اتاق بازرگانی بایستی در کنار دولت در حوزه سیاست‌گذاری نقش کلیدی‌تری ایفا کند.
رئیس اتاق مشترک ایران و ترکمنستان ادامه داد: در همین راستا ما برای بهبود روابط تجاری و اقتصادی بین دو کشور، پیشنهادهایی ازجمله توسعه روابط دیپلماسی دو کشور، ایفای نقش تسهیل گری دولت به‌جای نقش تصدی‌گری، توسعه همکاری‌های چندجانبه بخش خصوصی را ارائه کردیم.
وی گفت : دیگر مواردی که در بهبود وضعیت ارتباطی دو کشور می‌تواند تأثیر شایان توجهی بگذارد عواملی مثل تجهیز مسیرهای جایگزین بازار اوراسیا مانند مسیر کتای افغانستان و مسیر دریای خزر است که پیگیری از این مسئله باید از وزارت راه و شهرسازی صورت بگیرد.
سیاست‌های جدید ترکمنستان
محمدحسین طبسی کارشناس اقتصاد و تحلیلگر بازارهای منطقه در گفت‌وگو با بازار اظهار می‌کند: خراسان رضوی دروازه تجارت با ترکمنستان و افغانستان به شمار می‌آید و از این منظر، بخش دولتی باید در تعامل با این استان، شرایط را برای توسعه تجارت به این کشورها فراهم نماید.
وی ابراز می‌کند: ترکمنستانی‌ها در بخش سوخت و انرژی هدف‌گذاری 63میلیارد دلاری برای سرمایه‌گذاری را در نظر دارند.
این کارشناس اقتصادی با اشاره به این موضوع که ترکمنستانی‌ها در بحث توسعه زیرساختی نیز به دنبال تغییر مسیر ترانزیتی به‌جای شمال- جنوب به شرق- غرب و از طریق دریای خزر هستند بیان می‌کند: آن‌ها شیوع کرونا را هم برای دستیابی به این هدف بهانه کردند و فشارهایی که امروز وارد می‌کنند نیز در همین راستا است.
طبسی ادامه می‌دهد: دولتمردان این کشور، احداث فرودگاه‌های بین‌المللی و دریایی، بهره‌برداری از بندر جدید ترکمن باشی، احداث بزرگراه عشق‌آباد- ترکمن‌آباد و توسعه بخش کشاورزی را هم در دستور کاردارند و هم چنین تمرکز بر اقتصاد دیجیتالی از دیگر اهداف و برنامه‌های توسعه محور این کشور است و جایگزینی برنامه صادرات به‌جای واردات را نیز در پیش‌گرفته‌اند.
لازم است تا مسیر جایگزین مشخصی برای ترکمنستان معرفی کنیم. اگر می‌خواهیم هدف‌گذاری در آسیای میانه را به نتیجه برسانیم، چاره‌ای جز سرمایه‌گذاری نداریم و یکی از راه‌ها، سرمایه‌گذاری در مسیر هرات تا مزار شریف است البته چالش موجود در این مسیر، ناامنی آن بوده و باید امنیت لازم در این مسیر فراهم گردد
وی معتقد است تعریف یک جورچین خوب و جامع از همکاری‌های اقتصادی می‌تواند بخشی از مشکلات دیگر به‌ویژه سختگیری‌ها در حوزه حمل‌ونقل و ترانزیت را سمت‌وسوی تسهیلگری هدایت کند نکته دیگر آنکه، کشور ما در عرصه فنّاوری‌های نو دارای توانمندی‌های مطلوبی است و همین عرصه می‌تواند سرآغاز مجموعه‌ای از همکاری‌های جدید باشد لذا چه خوب است که شرکت‌های دانش‌بنیان و استارتاپ‌های ما در این زمینه ورود کنند و بازارهایی همچون ترکمنستان را جدی بگیرند.
این تحلیلگر اقتصادی در این رابطه اذعان می کند: لازم است تا مسیر جایگزین مشخصی برای ترکمنستان معرفی کنیم لذا اگر می‌خواهیم هدف‌گذاری در آسیای میانه را به نتیجه برسانیم، چاره‌ای جز سرمایه‌گذاری نداریم و یکی از راه‌ها، سرمایه‌گذاری در مسیر هرات تا مزار شریف است البته چالش موجود در این مسیر، ناامنی آن بوده و باید امنیت لازم در این مسیر فراهم گردد.
وی توسعه بازاریابی الکترونیکی، دیجیتال و شبکه‌های اجتماعی زا یکی از استراتژی‌هاییمی داند که باید در دستور کار قرار بگیرد و معتقد است می‌تواند در این راستا کارساز باشد.
طبسی اذعان می کند: سیاست‌های تجاری و تعاملات اقتصادی ما نیز باید با این کشور همسایه ارتقا یابد و از بحث صادرات منبع محور و مبتنی بر کشاورزی به سمت‌وسوی صنعت و تولید مشترک حرکت کنیم.