برداشت‌های بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی، منجر به فرونشست زمین و فقر این منابع از جمله در استان خراسان رضوی شده است، که برای جبران این فقر باید حریم و بستر رودخانه‌ها و مسیل‌ها به عنوان یکی از عوامل مهم تغذیه آبخوان‌ها حفظ و صیانت شود.
به گزارش اعتمادساز، هم اکنون در مجموع حدود ۹۰ درصد گستره استان خراسان رضوی و ۹۸ درصد پهنه شهرستان مشهد در شرایط خشکسالی شدید قرار دارد که گذر دادن این خطه از این تنش آبی، نیازمند مشارکت مردم و کاری جهادی است.
کسری مخازن آبهای زیرزمینی این استان در گذشته یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون متر مکعب بوده است و این در حالی است که سال آبی گذشته تنها ۷۷ میلیمتر بارندگی در شهر مشهد ثبت شده که ۷۴ درصد نسبت به میانگین بلندمدت کاهش داشته است.
همچنین استان خراسان رضوی ۳۷ دشت حاصلخیز دارد که دارای منابع آبی و کشاورزی به شمار می رود، از این تعداد پدیده فرونشست در ۲۰ دشت استان مشاهده می شود که ۶۰ درصد پهنه این دشتها را درگیر کرده است.
از این رو به منظور بررسی چالش های حریم و بستر رودخانه ها در محدوده شهرها و با توجه به اهمیت آن برای تغذیه آبهای زیرزمینی، روز چهارشنبه نشستی با حضور دست اندرکاران این حوزه و استادان دانشگاه در محل دانشگاه فردوسی مشهد برگزار شد.
طول رودخانه‌های اصلی داخل شهرهای خراسان رضوی ۳۳۴ کیلومتر و در خارج از شهرهای این استان ۲۸ هزار و ۲۶۹ کیلومتر برآورد شده است.
لزوم نفوذپذیری بستر کال‌ها و مسیل‌ها
دانشیار گروه مهندسی آب، دانشگاه فردوسی مشهد در این نشست اظهار کرد: حدود نیم قرن قبل در مشهد و حومه، سطح آب زیرزمینی خیلی پایین نبود و سطح خاک دارای رطوبت بود اما به دلیل سوء مدیریت و دیگر عوامل، برداشت های قابل توجهی از منابع آب زیرزمینی انجام شد که این موضوع در کنار تغییرات اقلیمی و کاهش بارندگی، باعث افت سطح آب های زیرزمینی شد.
کال ها و سطح مسیل ها برای تغذیه سفره های زیرزمینی باید نفوذپذیر باشد.کاظم اسماعیلی اضافه کرد: اکنون این موضوع به معضلی تبدیل شده و مشهد و خراسان دارای فرونشست بالایی هستند، زیرا از منابع آب زیرزمینی برداشت شد اما این منابع تغذیه و کسری آن جبران نشد.
وی افزود: در شهر مشهد شمار زیادی کال های آب وجود دارد، این کال ها و مسیل ها، سامانه های آبی هستند و این مسیل ها اغلب دارای بستر نفوذناپذیر هستند و این در حالی است که کال ها و سطح مسیل ها برای تغذیه سفره های زیرزمینی باید نفوذپذیر باشد.
ضرورت افزایش تاب‌آوری رودخانه‌ها
دانشیار بخش تحقیقات حفاظت خاک و آبخیزداری، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان خراسان رضوی در این نشست گفت: در موضوع تعیین حریم و بستر رودخانه ها باید از بالادست تا پایین دست مورد مطالعه قرار گیرد و کار به صورت نقطه ای اقدام نشود.
علی اکبر عباسی اضافه کرد: رودخانه به عنوان موجودی زنده، باید در کل دیده شود، همچنین قوانین موجود در حوزه تعیین بستر و حریم رودخانه باید متناسب با شرایط موجود اصلاح شود.
دانشیار گروه مهندسی آب، دانشگاه فردوسی مشهد نیز گفت: رودخانه ها بخش حیاتی طبیعت هستند اما در مدیریت شهری، نگرش سیستمی به رودخانه ها وجود نداشته است.
علیرضا اسلامی افزود: رودخانه ها کارکرد زیست محیطی و اقتصادی- اجتماعی دارند و در جریان روند توسعه ای پیرامون رودخانه ها باید حریم و بستر رودخانه ها محافظت می شد که این امر مغفول مانده است.
وی ادامه داد: در پی سیاست های اشتباه، صورت جریان زیست محیطی از بین رفته و رودخانه های دائمی به رودخانه های فصلی تبدیل شده اند.
قوانین موجود در حوزه تعیین بستر و حریم رودخانه متناسب با شرایط موجود باید اصلاح شود.
اسلامی افزود: اکنون رودخانه ها در داخل شهر کمترین کارکرد را به عنوان محل عبور سیل دارند و در جریان توسعه شهری باید موضوع کاهش اثرات منفی و بهسازی رودخانه ها دنبال شود اما شاهد واگذاری رودخانه ها به بخش های مختلف هستیم.
وی ادامه داد: تاب آوری رودخانه باید بالا باشد و اگر بخشی از رودخانه ها به “رودپارک” تبدیل می شود باید با نگاهی سیستمی، مطالعات به صورت کامل انجام شود تا در زمان بروز سیلاب این رودپارک به معضلی برای شهر تبدیل نشود.
شور شدن آبهای زیرزمینی
رییس پژوهشکده آب و محیط زیست دانشگاه فردوسی مشهد نیز گفت: خطر بروز سیل از موضوعات مهم در حوزه رودخانه ها است، تغذیه سفره های آبی نیز باید مورد توجه قرار گیرد.
تصمیمات اشتباه گذشتگان باید اصلاح شود، منابع زیزمینی در استان به دلیل کاهش و افت سطح آب در حال شور شدن است.کامران داوری افزود: باید بین رودخانه های جاری در شهر و یا طبیعت تمایز قایل شد، رودخانه های دائمی نوسات کمتری نسبت به رودخانه های مسیلی دارند لذا قوانین این حوزه نیازمند بازنگری است.
وی ادامه داد: برای تغذیه آبخوان ها نباید شهرداری، محیط زیست، منابع طبیعی و شرکت آب منطقه ای اجازه بتنی کردن رودخانه ها و مسیل ها را بدهند، چرا که رودخانه استخر نیست.
رییس پژوهشکده آب و محیط زیست دانشگاه فردوسی مشهد اضافه کرد: تصمیمات اشتباه گذشتگان باید اصلاح شود، آب زیرزمینی بسترساز توسعه و حیات است، منابع زیرزمینی در استان به دلیل کاهش و افت سطح آب در حال شور شدن است.
ساختمان سازی روی کال‌ها اقدامی عجیب اما واقعی
در برخی مناطق روی کال ها ساختمان سازی شده است که با این اقدام آیندگان به ما خواهند خندید.مدیرعامل جمعیت ناجیان آب مشهد نیز اظهار کرد: تاچند سال پیش در مشهد بیش از ۱۰ کال و مسیل وجود داشت اما مدیریت نامشخص این کال ها باعث شده برخی از آنها نابود و تصرف شوند.
مهدی جمشیدی افزود: همچنین در برخی مناطق روی کال ها ساختمان سازی کرده اند که با این اقدام، آیندگان به ما خواهند خندید.
وی ادامه داد: کال ها و مسیل ها باید حفظ شوند تا آب به عنوان نعمت الهی در مسیر خود حرکت کند نه اینکه مسیر آن تبدیل به فضایی برای ساخت و ساز شود.
جمشیدی افزود: جامعه علمی و رسانه ها باید مانع انجام اقدامات تخریبی توسط نهادهای مختلف و شهرداری ها شوند، مردم باید از حق طبیعی خود دفاع کنند.
مدیرعامل جمعیت ناجیان آب مشهد گفت: متاسفانه هم اینک بخشی از کال “چهل بازه” به عنوان یک بستر طبیعی برای تغذیه سفره های زیرزمینی مشهد، در دعوای ۴۰ ساله با رای دادگاه و مرجع قضایی به ۲ بنیاد حاکمیتی واگذار می شود و حال آنکه این پدیده قابل درک نیست و نوعی غصب محسوب می شود.
مردم اجازه واگذاری انفال را نمی دهند
چگونه ممکن است بستر و حریم رودخانه ها به نام نهادی سند زده شود.عضو هیات مدیره شبکه سمن های محیط زیستی خراسان رضوی نیز اظهار کرد: حریم و بستر رودها طبق قانون توسط شرکت آب منطقه ای مشخص می شود و قانون اجازه نمی دهد انفال به نام سازمانی سند زده شود.
فرشته تقی زاده افزود: در خصوص حریم و بستر رودخانه ها مردم هنوز از بُهت خارج نشده اند که چگونه ممکن است بستر و حریم رودخانه ها به نام یک نهاد سند بخورد.
وی ادامه داد: آگاهی بخشی به مردم از کارکردهای سازمان های مردم نهاد است، مردم شهر و محیط زیست را رصد می کنند و بدترین اقدام، ناامید کردن مردم است.
عضو هیات مدیره شبکه سمن های محیط زیستی خراسان رضوی تاکید کرد: زمان دست اندازی و چپاول طبیعت گذشته است و در این رویه های غلط باید تجدیدنظر شود، چرا که مردم دست اندازی به طبیعت را برنمی تابند.
تقی زاده تاکید کرد: باید در خصوص واگذاری چهل بازه توضیحات قانع کننده ای به جامعه داده شود و اگر پاسخ مطالبات مردمی داده نشود، مطالبه گری با شدت بیشتر دنبال خواهد شد.
کال یا مسیلی به نام “چهل بازه”، که از سرشاخه‌های رودخانه تاریخی و مهم ‘”کشف رود'” در مشهد است، به طول ۱۵ کیلومتر طولانی‌ترین مسیل یا گذرگاه سیل در این کلانشهر به شمار می‌رود که در محدوده شهری شمال غربی مشهد واقع است.
مالکیت زمین های حاشیه این مسیل در ۲ دهه گذشته چالش های بسیاری به وجود آورده است، زیرا این زمین‌ها ۱۵ سال پیش توسط فردی که اموالش مصادره شده بود به پنج هزار نفر فروخته شده بود.
از سوی دیگر شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی مدعی است که بستر و حریم رودخانه‌ها متعلق به دولت و وزارت نیرو است لذا تغییر کاربری آن از مسیل به سایر موارد، خطرات سیلاب را متوجه زندگی شهروندان می‌سازد اما در هفته های اخیر مطالبی در خصوص نهایی شدن حکم قضایی و واگذار شدن بخشی از این رودخانه به ستاد اجرایی فرمان امام و بنیاد شهید منتشر شده است.
ایرنا