تحریمهای تسلیحاتی شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران در سالهای 2006 و 2007 و به منظور ممنوعیت فروش سلاح به ایران و صادرات سلاح از ایران وضع شد. یکی از دستاوردهای مهم برجام، پایان تحریم فروش تسلیحات به ایران است و قرار بود با گذشت پنج سال بعد از امضای برجام، این مهم رخ دهد. بر این اساس مقرر شد تحریمهای تسلیحاتی ایران در تاریخ 18 اکتبر 2020 (27 مهر 1399) و پس از آنکه گزارش آژانس بینالمللی انرژی اتمی صلحآمیزبودن برنامه هستهای کشورمان را تایید کرد، برداشته شود. در شرایطی که تنها حدود چهار ماه تا اجرایی شدن این مزیت برجام برای جمهوری اسلامی ایران باقی مانده، ایالات متحده آمریکا و تروئیکای اروپایی دست به کار شدهاند تا راه را بر هر نوع بهره بردن ایران از توافق برجام ببندند و مانع رفع این تحریمها شوند. ممانعت از برداشته شدن تحریمهای تسلیحاتی ایران از وجوه مختلفی تامین کننده منافع آمریکا و هم پیمانانش است. در درجه نخست، چنانچه تحریمهای تسلیحاتی ایران برداشته شود، این نکته برای همگان مشخص میشود که با وجود خروج آمریکا از برجام و تلاشهای متعدد آن برای بی اثر کردن این توافق، برجام هنوز با کمک سایر طرفهای این توافق و البته صبوری ایران زنده و پابرجاست و میتواند کارآمدی و تاثیرات مثبت داشته باشد و این به شدت اعتبار و وجهه آمریکا را تخریب میکند. ضمن اینکه رفع این تحریمها، ناقض سیاست فشار حداکثری آمریکاست و میتواند ایران را هر چه بیشتر از تصمیم احتمالی به مذاکره مجدد دور کرده و خطر شکست دونالد ترامپ در انتخابات ریاست جمهوری این کشور را افزایش دهد.
تصویب قطعنامه ضد ایرانی در شورای حکام آژانس
دوشنبه گذشته خبرگزاری بلومبرگ، از احتمال صدور نخستین قطعنامه اروپایی علیه ایران در شورای حکام در هشت سال گذشته خبر داد. ادعایی که خیلی زود به حقیقت پیوست. قطعنامه تروئیکای اروپا علیه ایران، به رغم مخالفت جدی چین و روسیه در نشست فصلی شورای حکام آژانس بینالمللی انرژی اتمی روز جمعه 30 خرداد به تصویب رسید. در این قطعنامه سه کشور اروپایی انگلیس، آلمان و فرانسه با حمایت آمریکا از ایران خواستهاند به ممانعت از دسترسی بازرسان آژانس به دو سایت هستهای کشور پایان دهد و با آنها به طور کامل همکاری کند. اما این قطعنامه پس از آن تهیه شد که آژانس در گزارشی به شورای حکام ادعا کرده است که ایران به بازرسان بینالمللی اجازه دسترسی به دو سایت هستهای( تورقوزآباد و آباده) را نداده و از پاسخ دادن به سوالات آژانس نیز خودداری کرده است.
کاظم غریبآبادی نماینده ایران در آژانس در واکنش به تصویب این قطعنامه گفت: «این قطعنامه نه موجب ترغیب ایران به ارائه دسترسی به آژانس بر اساس ادعاهای واهی و بیاساس میشود و نه موجب اعمال فشار به آن. جمهوری اسلامی ایران، این قطعنامه را کاملا رد مینماید و اقدام مقتضی و مناسب را در واکنش به آن اتخاذ خواهد نمود که مسئولیت و عواقب آن، بر عهده بانیان چنین قطعنامهای خواهد بود.»
تحرک اروپاییها در آژانس در امتداد تحرکات ضدایرانی اخیر در سازمان ملل است. چندی پیش، دبیرخانه سازمان ملل در گزارشی به شورای امنیت مدعی شد که سلاحهای به کاررفته در حملات به تاسیسات نفتی عربستان منشأ ایرانی دارند. سپس، آژانس از عدم همکاری ایران انتقاد کرد. صدور قعطنامه اروپا در شورای حکام در میانه این تحرکات، این تلقی را ایجاد کرد که رویکرد اروپاییها در برجام، خصوصا در مسئله تمدید تحریمهای تسلیحاتی سازمان ملل تغییر کرده است. ولی ماجرا به همین جا ختم نشد.
حمایت تروئیکای اروپایی از تمدید تحریمهای تسلیحاتی
در پایان نشست شورای حکام، سه کشور اروپایی در بیانیهای به طور آشکارا از تمدید تحریم تسلیحاتی ایران در شورای امنیت سازمان ملل اعلام حمایت کردند. در این بیانیه آمده است: «سه کشور اروپایی به اجرای کامل قطعنامه 2231 که توسط آن برجام در سال 2015 مورد تایید قرار گرفت پایبند هستند. اگر چه ما معتقدیم که برداشته شدن برنامهریزی شده تحریم تسلیحاتی سلاحهای متعارف در اکتبر آینده که در قطعنامه 2231 به آن اشاره شده پیامدهای زیادی برای امنیت و ثبات منطقه خواهد داشت.»
تروئیکای اروپایی اضافه کردند: «ما خواستار آن خواهیم شد که تحریمهای اروپا درباره صادرات تسلیحات متعارف و فناوری موشکی تا سال 2023 پابرجا بماند. ما به این موضوع با هماهنگی تنگاتنگ با روسیه و چین که دو عضو باقیمانده برجام هستند و دیگر اعضای شورای امنیت و دیگر شرکای کلیدی خواهیم پرداخت.»
محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران در واکنش به تحرکات اروپا در توئیتی نوشت: «سه کشور اروپایی باید از حفظ ظاهر نزد عموم دست بردارند و شجاعت به خرج داده و آنچه را که در ملاقاتهای خصوصی به آن اذعان دارند، علنا بیان کنند: ناتوانی از حتی عمل به وظایف خود در برجام به دلیل ناتوانی مطلق در مقاومت در برابر زورگویی ایالات متحده. پشت نقاب موجود، سه کشور اروپایی همدست ترامپ و نتانیاهو هستند و به هیچ وجه در موضع توصیه به ایران نیستند.»
اهرمهای آمریکا برای تمدید تحریمهای تسلیحاتی
آمریکا برای تمدید تحریمهای تسلیحاتی هر روز به اهرمهای بیشتری دست پیدا میکند که این جز در سایه همکاری اروپا، آژانس و حتی دبیرخانه سازمان ملل نمیتوانست محقق شود. در ابتدا، دبیرکل سازمان ملل در گزارشی به شورای امنیت ادعا کرد که سلاحهای مصادره شده در سواحل یمن و نیز سلاحهای به کار رفته در حملات به تاسیسات نفتی عربستان منشأ ایرانی دارند. سپس آژانش ادعا میکند که ایران با بازرسان بینالمللی همکاری کاملی ندارد و اجازه دسترسی به برخی سایتها را نمیدهد و در نهایت اروپاییها با ارائه یک قطعنامه علیه ایران در شورای حکام آژانس این پرونده را تکمیل میکنند.
آمریکا حالا از این اهرمها برای تمدید تحریمهای تسلیحاتی استفاده میکند. این کشور، پیش نویس قطعنامه جدیدی با محوریت تمدید تحریمهای تسلیحاتی تهیه و آن را میان اعضای شورای امنیت توزیع کرده است. روزنامه الشرق الاوسط این پیشنویس را رویت کرده است. آمریکا در این قطعنامه ضمن محکوم کردن حملات ادعایی ایران به عربستان، علاوه بر تمدید تحریمهای تسلیحاتی، قصد دارد تا تحریمهای جدیدی علیه ایران بر اساس ماده 41 فصل هفتم منشور سازمان ملل اعمال کند. به موجب این ماده «شورای امنیت میتواند تدابیر لازمی را اتخاذ کند که اجرای آنها به استفاده از نیروهای مسلح نیاز نداشته باشد.» قطع روابط اقتصادی و انواع دادوستد و همچنین قطع روابط دیپلماتیک از جمله این تدابیر است. قطعنامه جدید آمریکا، به طور مفصل نحوه اجرای تحریم تسلیحاتی بعد از تمدید آن را توضیح داده و حتی پیشنهاد کرده که کمیته جدیدی برای نظارت بر اجرای تحریمهای تسلیحاتی تشکیل شود. قطعنامه پیشنهادی آمریکا تقریبا همه جزئیات بعد از تمدید تحریمهای تسلیحاتی را ارائه کرده است. با این حال، نحوه تمدید این تحریمها همچنان مبهم است. آمریکا فقط گفته است که یک قطعنامه با هدف تمدید تحریمها ارائه میدهد و اگر این قطعنامه از سوی روسیه یا چین وتو شد، از مکانیسم ماشه استفاده خواهد کرد. اما در این خصوص ابهامات زیادی وجود دارد.
جزئیاتی از طرح آمریکا
در روزهای اخیر به موازات افزایش تنشها بین ایران با اروپا، سازمان ملل و آژانس، شواهدی از طرح احتمالی آمریکا برای تمدید تحریمهای تسلیحاتی آشکار شده است. چند روز پیش از تصویب قطعنامه شورای حکام آژانس بر علیه ایران، روزنامه کویتی الجریده، از قول یک دیپلمات خارجی در تهران جزئیات طرح جدید آمریکا را منتشر کرد. به نوشته این روزنامه، آمریکا، آژانس را برای صدور قطعنامهای علیه ایران تحت فشار قرار داده است. علاوه بر این، آمریکا برای تمدید تحریمهای تسلیحاتی ایران، استدلال میکند که ایران به محدودیتهای صادرات سلاح پایبند نبوده و بنابراین، تحریمهای تسلیحاتی باید تمدید شوند.
به ادعای الجریده، گزارش بعدی آژانس ایران را به خاطر عدم اعطای دسترسی به بازرسان محکوم خواهد کرد. صدور چنین گزارشی به شورای حکام این امکان را میدهد که پرونده هستهای ایران را بار دیگر به شورای امنیت بازگرداند. آنجا، روسیه و چین با تمدید تحریمها مخالفت خواهند کرد. اما اگر یکی از کشورهای اروپایی با آمریکاییها همراهی کند و مکانیسم ماشه را فعال کند، در آن صورت، روسیه و چین با تمدید تحریمهای تسلیحاتی و حفظ برجام موافقت خواهند کرد. در واقع الجریده ادعا میکند که یکی از کشورهای اروپایی (احتمالا بریتانیا) به درخواست آمریکا مکانیسم ماشه را فعال خواهد کرد و از این طریق روسیه و چین را برای پذیرش تمدید تحریمهای تسلیحاتی تحت فشار قرار خواهد داد. در چنین حالتی، روسیه و چین دو گزینه بیشتر نخواهند داشت: یا با تمدید تحریمهای تسلیحاتی در عین حفظ برجام موافقت کنند یا اینکه شاهد نابودی کامل برجام و بازگشت کل تحریمهای سازمان ملل باشند. بریتانیا در کنار فرانسه و آلمان، هنوز عضو برجام است و از نظر حقوقی هیچ مشکلی برای فعالسازی مکانیسم ماشه ندارد، هر چند که این اقدام از نظر سیاسی بسیار پرسروصدا خواهد بود.
واکنش ایران چه خواهد بود؟
چندی پیش، علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران، به اروپاییها هشدار داده بود که تمدید تحریمهای تسلیحاتی به «مرگ ابدی» برجام منجر خواهد شد. شمخانی توئیت کرد: «پیکر کمجان برجام با دور زدن قطعنامه 2231 و تداوم غیرقانونی تحریم تسلیحاتی ایران به مرگ ابدی خواهد رفت. ویروس تحریم، ابزار کاخ سفید برای بقای هژمونی رو به افول آمریکا است. اروپا کدام سو ایستاده؛ حفظ آبرو و تقویت چندجانبه گرایی یا پذیرش مجدد تحقیر و کمک به یک جانبه گرایی؟»
حالا اروپا با تحرکات اخیرش نشان داد که کدام سو ایستاده است. در موضع اروپا نشانی از چند جانبهگرایی دیده نمیشود. اروپا بدون در نظر گرفتن منافع ایران به دنبال مصالحه با آمریکا است. اروپاییها هم میخواهند برجام را حفظ کنند و هم تحریمهای تسلیحاتی را تمدید کنند. اما این هدف، ممکن است به مرگ برجام منتهی شود.
پاسخ قطعی ایران به این اقدامات هنوز مشخص نیست ولی احتمالا ایران برای جلوگیری از تمدید تحریمها دست به اقداماتی نظیر تهدید متقابل به نقض جدی تعهدات در برجام و خروج از پیمان منع گسترش سلاحهای هستهای(NPT) خواهد زد. اما گزینه محتملتر این است که با توجه به هدف اصلی دولت ترامپ که فروپاشی کامل برجام است، ایران به دنبال وقت کشی سیاسی تا تعیین تکلیف انتخابات ریاست جمهوری در آمریکا برود. به عبارت دیگر تهران نیز تا اعلام نتایج انتخابات سوم نوامبر دست به تصمیمات رادیکالی نخواهد زد که موجب موج سواری ترامپ در ماههای منتهی به انتخابات شود. به نظر میرسد تهران دست کم تا آن زمان برجام را حفظ کرده و گزینه صبر استراتژیک را در پیش بگیرد.